Sau nhiều năm tác động các biện pháp phòng chống, tình hình sốt rét ở các vùng có bệnh lưu hành đã giảm đi đáng kể. Trong giai đoạn sốt rét giảm, mức độ miễn dịch đối với bệnh của cộng đồng người dân trong vùng dịch tễ lưu hành cũng giảm theo và có thể hết miễn dịch. Đây là điều kiện thuận lợi cho sốt rét quay trở lại từ mầm bệnh ngoại lai từ nơi khác mang về và lây truyền tại chỗ qua sự phục hồi hoạt động của muỗi truyền bệnh.
Về miễn dịch sốt rét, cơ thể con người có khả năng hình thành những cơ chế bảo vệ chống lại sự xâm nhập của ký sinh trùng sốt rét một cách tự nhiên hay sau khi bị nhiễm bệnh. Bên cạnh đó, ký sinh trùng sốt rét cũng tìm mọi cách phòng vệ và tránh thoát hệ thống bảo vệ của cơ thể con người để xâm nhập vào tế bào. Vì vậy quá trình hoạt động của hệ thống miễn dịch rất phức tạp. Người có tính miễn dịch đối với sốt rét là người được xác định có khả năng chống lại sự nhiễm bệnh bằng cách hủy diệt hoặc ức chế ký sinh trùng sốt rét, đồng thời cũng có tác dụng làm biến đổi hiệu quả sự xâm nhập của ký sinh trùng sốt rét vào trong tế bào và giúp cho quá trình hồi phục các tổ chức cơ quan bị tổn thương. Để thực hiện được khả năng này, cơ thể con người có hai loại đáp ứng miễn dịch là miễn dịch tự nhiên và miễn dịch thu được.
Khi cộng đồng người dân vùng lưu hành bệnh hết miễn dịch, sốt rét có thể quay trở lại (ảnh minh họa)
Đối với miễn dịch tự nhiên, thực tế tất cả những người chưa bị mắc bệnh sốt rét đều có khả năng cảm thụ với bệnh này. Tuy nhiên vẫn có một số nhóm dân cư có tính miễn dịch tự nhiên hoàn toàn hay một phần đối với những chủng loại ký sinh trùng sốt rét. Ở những vùng lưu hành bệnh sốt rét, trẻ sơ sinh có miễn dịch thụ động tự nhiên nhận được từ người mẹ nên thường không bị mắc bệnh sốt rét trong khoảng 3 tháng đầu sau khi sinh. Miễn dịch tự nhiên với sốt rét là thuộc tính vốn có của vật chủ người, chúng không phụ thuộc vào bất kỳ một sự tiếp xúc nào trước đó và tính miễn dịch chỉ là tương đối.
Đối với miễn dịch thu được, có loại miễn dịch không đặc hiệu và miễn dịch đặc hiệu. Trong bệnh sốt rét, miễn dịch không đặc hiệu của vật chủ người chống lại ký sinh trùng sốt rét xảy ra bằng phản ứng thể dịch và phản ứng tế bào. Còn miễn dịch đặc hiệu trong bệnh sốt rét tuy không ngăn cản được sự tái nhiễm nhưng hạn chế rất đáng kể sự phát triển của ký sinh trùng sốt rét; những người sống trong vùng sốt rét lưu hành đã có miễn dịch với sốt rét nên khi mắc bệnh thường nhẹ, số lượng ký sinh trùng sốt rét trong máu thấp, ít bị sốt rét ác tính. Như vậy đáp ứng miễn dịch thu được phụ thuộc vào đáp ứng miễn dịch dịch thể và miễn dịch tế bào thông qua sự xuất hiện kháng nguyên của ký sinh trùng. Miễn dịch thu được đặc hiệu là đáp ứng miễn dịch xảy ra sau lần tiếp xúc đầu tiên với ký sinh trùng sốt rét để tạo nên các phản ứng có hiệu quả với các mức độ khác nhau.
Như vậy khi ký sinh trùng sốt rét xâm nhập vào cơ thể người, một loạt cơ chế bảo vệ xảy ra tạo nên tình trạng chống lại sự nhiễm bệnh, ký sinh trùng sốt rét luôn tìm cách xâm nhập vào trong các tế bào để sống và sinh sản, chúng phải đề phòng và tránh thoát hệ thống phòng vệ của vật chủ; đồng thời trong cơ thể người hình thành tính miễn dịch thu được. Nhờ tính miễn dịch mà người sống ở vùng sốt rét lưu hành được bảo vệ, khi bệnh sốt rét được phòng chống và loại trừ một cách tích cực thì tính miễn dịch trong cộng đồng người dân sẽ giảm dần hoặc mất hết miễn dịch, dẫn đến nguy cơ sốt rét có thể quay trở lại từ mầm bệnh ngoại lai qua muỗi truyền bệnh được phục hồi hoạt động ở vùng dịch tễ làm lây lan bệnh tại chỗ do sự phòng vệ miễn dịch bị suy giảm. Vì vậy các địa phương cần quan tâm đến vấn đề này để chủ động giám sát và phòng ngừa.