Theo nguyên tắc, con người có thể tự bảo vệ mình chống lại muỗi chích đốt máu gây phiền hà hoặc truyền một số bệnh bằng cách tránh xa những nơi cư trú và sinh sản của chúng, không đến những nơi có nhiều nguy cơ bị chích đốt máu vào những giờ muỗi có khả năng hoạt động mạnh như sau khi mặt trời lặn và trước lúc mặt trời mọc. Làm nhà ở vị trí phù hợp cũng là một biện pháp phòng chống muỗi truyền bệnh.
Tập tính chích đốt máu của muỗi
Muỗi cái có tập tính đốt máu người và các loại động vật để đảm nhận chức năng sinh sản. Có loài muỗi chỉ thích đốt máu người, có loài muỗi chỉ thích đốt máu động vật nhưng cũng có loài muỗi thích đốt máu cả người và động vật. Muỗi thường bị thu hút bởi mùi của cơ thể, khí carbonic và nhiệt được tỏa ra từ người hay các động vật.
Làm nhà ở vị trí phù hợp có thể tránh được muỗi đốt (ảnh minh họa).
Muỗi Anopheles thường hoạt động từ khi mặt trời lặn đến khi mặt trời mọc, mỗi loài có một giờ cao điểm đốt máu riêng và cũng có sự biến đổi việc đốt máu ở trong nhà hay ngoài nhà. Lúc bay vào nhà, muỗi thường đậu lại trong nhà vài giờ sau khi đốt máu. Sau đó chúng bay ra ngoài nhà để nghỉ ngơi, trú ẩn ở các bụi cây, vũng vết chân của loài gậm nhấm; khe, kẽ cây hoặc kẽ đất; các hốc dưới gầm cầu. Muỗi có thể nghỉ ngơi trong suốt thời gian cần thiết để tiêu máu để phát triển trứng và thường nghỉ trong nhà ở những nơi khô ráo, thoáng gió khi gặp trường hợp những nơi trú ẩn an toàn ngoài nhà khó tìm thấy. Khi trứng đã phát triển đầy đủ, muỗi có trứng rời khỏi nơi trú ẩn và bay đi tìm nơi thích hợp để đẻ trứng. Các loài muỗi có ái tính đốt máu người là trung gian truyền bệnh sốt rét khá phổ biến.
Muỗi Culex thường có tập quán ưa sống gần người. Muỗi cái có thể đốt máu người và gia súc suốt đêm, cả trong nhà và ngoài nhà. Ban ngày muỗi không hoạt động, chúng tìm chỗ nghỉ ngơi ở các góc tối trong phòng, chỗ kín, vòm cống rãnh; cũng có khả năng đậu ở ngoài nhà trên cây cỏ, các hốc cây trong rừng.
Muỗi Aedes có đặc điểm chủ yếu là đốt máu người và các động vật vào buổi sáng hoặc buổi chiều. Đa số các loài muỗi đốt máu và đậu nghỉ ở ngoài nhà nhưng ở các thành phố, đô thị vùng nhiệt đới chúng thường đốt máu, đẻ trứng và đậu nghỉ ở trong nhà và chung quanh nhà.
Muỗi Mansonia thường đốt máu người và các động vật vào ban đêm, chủ yếu ở ngoài nhà nhưng một số loài cũng có khả năng bay vào nhà để đốt máu. Sau khi đốt máu, chúng thường trú ẩn ở ngoài nhà.
Tập tính chích đốt máu của muỗi có thể gây phiền hà sinh hoạt và lây truyền một số bệnh có sự khác biệt nhau tùy theo từng loài muỗi hoạt động tại địa phương. Vì vậy cần biết đặc điểm sinh lý, sinh thái của loài muỗi hiện diện phổ biến trên địa bàn để xây dựng biện pháp phòng chống cụ thể, trong đó có biện pháp làm nhà ở vị trí phù hợp.
Làm nhà ở vị trí phù hợp để phòng tránh muỗi đốt
Trong thực tế, nhiều loài muỗi có tập tính thường thích bay ngược chiều gió nhẹ để tìm mồi vì gió có khả năng đưa mùi của cơ thể người hay các loại động vật khác đến nhằm thu hút, dẫn dụ. Do đó khi một ngôi nhà, một bản làng mới được xây dựng hoặc một căn lều trại, một nhà tạm được dựng lên ở vị trí phù hợp có thể tránh được muỗi bay đến tấn công bằng cách chọn địa điểm xây dựng hay lắp đặt ở nơi xuôi gió với những nơi muỗi sinh sản nếu biết rõ hướng gió tại nơi đó. Thực tiễn cũng ghi nhận một cộng đồng dân cư khi định cư ở trong rừng cần phải có một vành đai trống làm vùng đệm với khoảng cách rộng và xa chỗ cư ngụ từ 1 đến 2 kilomét để có thể tránh được những loài muỗi sống trong rừng tấn công gây ảnh hưởng. Nếu chỉ để chống lại loài muỗi cát (phlebotomine sandflies) truyền bệnh Leishmania thì vành đai đệm chỉ cần rộng khoảng 300m là đủ. Nhiều khi có thể dùng kết hợp với các biện pháp cải tạo môi trường khác như xây dựng hệ thống tiêu thoát nước, san lấp nền đất, phát quang bụi rậm... để làm mất chỗ cư ngụ và sinh sản của muỗi.
Trong tập quán sinh hoạt, cộng đồng người dân thường thích làm nhà ở gần sông, suối, lạch, ao, hồ để gần nguồn nước sử dụng. Tuy nhiên, tùy theo tập tính sinh sản và cư ngụ của các loài muỗi trong khu vực, việc chọn địa điểm để làm nhà gần những nơi này có thể làm tăng nguy cơ bị muỗi đốt máu. Vì vậy, một giải pháp để khắc phục, tránh xa những vị trí có nguy cơ bị muỗi tấn công bằng cách dùng nước lấy từ vòi hoặc lấy nước mưa từ các hệ thống hứng nước chống muỗi sinh sản đẻ trứng.
Làm nhà ở vị trí phù hợp để phòng tránh muỗi đốt là một biện pháp chưa được cộng đồng người dân chú ý thực hiện. Để thực hiện biện pháp này có hiệu quả, các nhà khoa học cần xem xét, nghiên cứu một số vấn đề có liên quan tại địa phương để truyền thông, tư vấn, giải thích, giúp đỡ, vận động người dân kể cả chính quyền quan tâm đến vị trí, địa điểm làm nhà, xây dựng bản làng; dựng lều trại, cất nhà tạm... nhằm góp phần hạn chế muỗi đốt máu gây phiền hà trong sinh hoạt hay truyền một số bệnh quan trọng.
TTƯT.BS. Nguyễn Võ Hinh
