Sân bay quốc tế Nội Bài Hà Nội thật hoành tráng, bản thân cảm nhận sự vươn lên với thế Phù Đổng, to đẹp khác xa với 16 năm về trước khi tôi trở về sau chuyến công tác Angola. Nhà ga nội địa sân bay Tân Sơn Nhất nhộn nhịp như xưa, nay có phần chật chội, phải sớm mở rộng mới đáp ứng nhu cầu hành khách khi chờ sân bay Long Thành đi vào khai thác... Từ đây, chúng tôi di chuyển đến PhnomPenh - Thủ đô Campuchia bằng xe ôtô, có dừng lại chợ Trảng Bàng mua hương, hoa quả đến viếng Nghĩa trang liệt sĩ Bến Cầu - nơi yên nghỉ của người em trai út Lâm Đức Trường cùng đồng đội. Nghĩa trang được quy tập từ nhiều năm, khang trang, uy nghi, thẳng hàng ngang lối với Đài Tổ quốc ghi công cao vút, bên dưới là tấm bảng vàng danh sách hàng trăm cán bộ, chiến sĩ từ mọi miền Tổ quốc đã hiến thân cho Tổ quốc và bình lư hương bằng đồng nghi ngút khói hương. Trên phần mộ liệt sĩ đặt bình hoa sen bằng nhựa đẹp tươi như hoa thật nhân kỷ niệm Ngày thành lập QĐND Việt Nam. Quản lý Nghĩa trang là hai nữ quân nhân chuyển ngành mang tên Trương Thị Tiến và Nguyễn Thị Kim Liếu. Các chị ân cần chu đáo đón tiếp và hướng dẫn chúng tôi đi thắp hương, đặt hoa quả viếng các liệt sĩ với lời thăm hỏi, động viên, chia sẻ chân tình. Rời nơi đây đã cuối chiều, chúng tôi làm thủ tục nhập cảnh vào Campuchia khá nhanh gọn để tới Phnompenh trên cung đường dài 300km. Anh Thế- lái xe của công ty du lịch luôn chuyện trò cởi mở, giúp chúng tôi mọi việc trên đường. Gần vào Thủ đô PhnomPenh, cứ nghĩ sớm đến nơi theo dự kiến thì gặp ùn tắc trên chiếc cầu mang tên cầu Sài Gòn. Xe ôtô các loại ken kín mặt đường, dù có đèn tín hiệu nhưng các xe phải nhích từng centimet. Chiếc cầu chỉ dài chừng trăm mét mà phải mất cả tiếng đồng hồ mới qua được.
Anh Norng Chanphal (bên trái), một nhân chứng lịch sử Toul Sleng.
Chúng tôi đến Đại sứ quán ta tại Campuchia khi đồng hồ chỉ gần số 9 (giờ tối). Hai anh Phạm Hà và Nguyễn Tuấn Tiến - cán bộ của ĐSQ đón đoàn đã nhanh chóng chuyển hành lý và đưa chúng tôi đến nơi nghỉ cạnh buồng Đại sứ kèm bản chương trình chuyến du lịch chi tiết, thật là chu đáo (chuyến đi này có được từ lời mời của Đại sứ Vũ Quang Minh là cháu gọi tôi bằng cậu). Sau khi xong công việc cùng Đoàn Đại tướng Bộ trưởng Quốc phòng Ngô Xuân Lịch trở về, Minh đưa chúng tôi tới nhà ăn, thật cảm động khi nhìn thấy chị nuôi Cao Vân Anh vẫn chờ đón mời chúng tôi dùng bữa cơm tối chung lệ của cơ quan. Chụp ảnh kỷ niệm với lời thăm hỏi thân tình, được biết chị quê gốc xứ Thanh, nhưng ra Hà Nội làm việc đã lâu, nay ở cùng chồng và hai con gái xinh đẹp, ngoan ngoãn, học giỏi (học tại Phnompenh). Hai ngày tiếp theo, anh Hà và anh Tiến luân phiên đưa chúng tôi đi thăm thủ đô nước bạn, đến các địa chỉ mang đậm màu sắc văn hóa nước bạn như Cung phủ Nhà Vua (Royal Palace), Bảo tàng Quốc gia (National Museum), Chùa Bà Penh (mang tên Bà, do Bà là người đã có công lập nên Thủ đô PhnomPenh), chùa Vua Sư, Đài Độc lập, Đài Hữu nghị Campuchia -Việt Nam, Đài Chiến thắng, nhà tù Tuol Sleng, dùng các bữa cơm tại nhà hàng ẩm thực Việt rất hợp khẩu vị... Các địa điểm nêu trên để lại ấn tượng sâu sắc về nền văn hóa đạo Phật thiêng liêng. Chúng tôi chiêm ngưỡng hình ảnh những bức tượng Phật, Nhà Vua tôn kính của nước bạn được dát vàng hoặc chạm khắc công phu, tỉ mỉ đến từng chi tiết với lời cầu chúc chân thành nhất cho tình hữu nghị bền vững giữa hai nước.
Những kỷ niệm không quên giữa nhân dân và quân đội hai nước Campuchia-Việt Nam cùng chung vai sát cánh, hy sinh biết bao xương máu, kiên cường chiến đấu tiêu diệt bè lũ phản động Polpot, cứu đất nước này vượt qua thảm họa diệt chủng để hồi sinh. Tại nhà tù Tuol Sleng, một ấn tượng lay động trái tim chúng tôi là được gặp một trong hai nhân chứng lịch sử còn sống sót khi được quân đội hai nước cứu thoát khỏi nhà tù này ngày 7/1/1979 là anh Norng Chanphal. Ngày đó, anh mới 10 tuổi, nay đã tròn 50, có vợ và hai con khỏe mạnh, anh rất vui nói với chúng tôi, là cùng ngày người em trai của anh 8 tuổi cũng được cứu sống! Vợ chồng anh khoe với chúng tôi, rằng vào đầu năm 2019, cơ quan thường trú Đài Truyền hình VN tại TP. Hồ Chí Minh sẽ đón anh sang để phỏng vấn, ghi hình nhân kỷ niệm 40 năm giải phóng PhnomPenh. Anh chị vui vẻ khi chúng tôi mời chụp ảnh kỷ niệm và chút quà chia vui. Các bạn Campuchia khi được biết chúng tôi là người Việt Nam, đều nói vang: Campuchia-Việt Nam Samakhi! (Campuchia-Việt Nam đoàn kết!) cùng cái bắt tay nồng ấm. Hình ảnh bức tượng anh bộ đội Campuchia đứng bên bức tượng anh bộ đội Việt Nam chắc tay súng cùng hình tượng người mẹ bế con đứng sát phía trước, phía trên là hai lá cờ hai nước trên Đài Hữu nghị Việt Nam Campuchia nói lên tình đoàn kết chiến đấu sắt son giữa quân đội hai nước, bảo vệ cuộc sống yên vui của nhân dân nước bạn, tạo nên cảm xúc sâu sắc đối với mọi người.
Kết thúc những ngày thăm thủ đô PhnomPenh, chúng tôi đến thăm Đài Chiến thắng - biểu tượng của sự hòa hợp cùng chiến thắng giữa các bên CPC, xóa bỏ hận thù nội chiến để cùng xây dựng, hồi sinh đất nước. Đến gian hàng Việt Nam tại Triển lãm Lễ hội gần đó, chúng tôi được gặp Tham tán Thương mại Lê Biên Cương, chuyện trò với các sinh viên Việt Nam sang nước bạn học tập. Trên chặng đường 300km đến Siêm Riệp, chúng tôi ghé chợ côn trùng. Nơi đây, bà con bán các sản vật côn trùng như cà cuống sấy khô, nhộng tằm rang vàng ươm, châu chấu sấy cùng các loại quả như mít, chuối ngự, sầu riêng... và rất nhiều khăn áo, vải vóc mang màu sắc của dân tộc Khmer. Nét khác biệt là bà con nhận thanh toán bằng các loại tiền đô-la Mỹ, tiền đồng VN hay tiền Riên của CPC với nụ cười thân thiện. Hướng dẫn viên du lịch của Công ty Phương Nam là anh Sok Dara (người Campuchia lai Việt, mang tên Thạch) và lái xe người CPC tên là Brak Sam Bath đưa chúng tôi từ PhnomPenh đi Siêm Riệp đến cuối chuyến du lịch đều nhiệt tình, chất phác và tận tụy. Anh Thạch từng học Đại học Quản trị kinh doanh TP. Hồ Chí Minh kể rằng, thời Polpot cai trị, anh cùng gia đình phải chạy sang quận Tân Bình mới thoát chết. Anh cho biết, vào thời gian đó, bà con Campuchia cũng như Việt kiều còn sống do chạy được sang Việt Nam hoặc vào trại tị nạn của Liên hợp quốc. Đến giờ, quận Tân Bình còn khá đông bà con Campuchia sinh sống. Là cố đô của đất nước chùa Tháp, Siêm Riệp có nhiều di tích văn hóa lịch sử nổi tiếng của nước này, được UNESCO công nhận là Di sản văn hóa thế giới như Angkor Thom, Angkor Wat... Nơi đây đón du khách các nước đến thăm. Bạn phấn đấu năm nay đón 10 triệu khách du lịch. Đến thăm Angkor Thom hoặc Angkor Wat, du khách được leo lên qua nhiều bậc thang lên đỉnh đền, ngắm hình các nữ thần nở nụ cười được chạm khắc bằng đá, chạm khắc rất sinh động và hoàn hảo. Thật thán phục về trí tuệ và tài năng của cổ nhân nước này khi các ngôi đền được sắp xếp bằng những khối đá xanh to lớn, có sức nặng hàng chục tấn, được lắp ghép gắn kết vững chắc khó lý giải được khi vào thời xa xưa chưa có máy móc hiện đại như ngày nay. Chính phủ Ấn Độ, Nhật Bản đã góp công sức trùng tu, tôn tạo các di tích này trong nhiều năm nay, có phần hỗ trợ của UNESCO. Đặc biệt, nơi đây có Bảo tàng Quốc gia Campuchia hoành tráng, mô tả hệ thống sự hình thành và phát triển đất nước qua bao thời kỳ thăng trầm của lịch sử từ thế kỷ thứ 3 đến thế kỷ 19 sau Công nguyên. Qua câu chuyện mà anh Thạch cho biết, người dân có ý thức bảo vệ cảnh quan, môi trường: Có nước định mua một cây gỗ mun lâu năm ở thành phố này với giá cả triệu đô-la Mỹ nhưng vấp phải sự phản đối mạnh mẽ của dân sở tại khi họ tuyên bố sẽ biểu tình nếu đem bán cây mun cổ này cho nước ngoài...nên việc mua bán bị hủy bỏ.
Đêm 31/12/2018, hàng vạn người dân đổ ra đường, nhiều gia đình bồng bế con cháu, mang chiếu trải hai bên đường để ăn uống, ca hát, đón chờ đêm bắn pháo hoa chào đón năm mới làm cho cả khu vực chật kín như nêm cối. Các loại xe đứng tại chỗ nhiều giờ. Trước hàng vạn người dân, 2 cảnh sát đành bó tay! Anh Thạch nhanh trí tìm lối thoát, hướng dẫn cho xe chạy ngược lại Angkor Wat xa thêm cả chục cây số mới về được nơi nghỉ khi đồng hồ chỉ con số 11 giờ đêm! Khói bụi từ xe bị ùn tắc tuôn ra làm cho mặt mũi ai cũng như phủ đầy bụi lấm lem (do dừng lâu, có lúc chúng tôi ra ngoài xe để quan sát mới nên nông nỗi ấy!). Điều gây ấn tượng là dù phải dừng xe do ùn tắc ở PhnomPenh hay trên đường hoặc đêm giao thừa ở Siêm Riệp, tuyệt nhiên không xe nào bấm còi, lấn đường, vượt ẩu như chúng ta đã mắc phải lâu nay! Và điều cần nói là trong suốt thời gian chúng tôi ở thăm nước bạn, thấy rất ít cảnh sát giao thông và chưa có tai nạn nào xảy ra cả. Đặc biệt hơn là người dân nơi đây không bao giờ to tiếng hay có thái độ bực tức, cáu kỉnh với nhau hoặc với khách mà luôn biết nhường nhịn, nhẹ nhàng, hiền hòa khi giao tiếp. Sáng ngày cuối chuyến du lịch, chúng tôi thăm Biển Hồ bằng thuyền máy. Giữa chặng, chúng tôi lên thăm làng nổi - nơi đặt trường học dành cho trẻ em nghèo, số học sinh đông gần 500 em, học từ lớp 1 đến lớp 5; một khu vực được Quân khu 7 nước ta tài trợ phụ trách và khu liền kề do ông Trần Văn Tư làm Hiệu trưởng với tên “Trung tâm giáo dục từ thiện nuôi dạy trẻ em nghèo” từ nguồn xã hội hóa. Các em được học 2 buổi mỗi ngày với 2 ngôn ngữ Khmer và tiếng Việt cùng một số môn học có tỷ lệ 60% chương trình quốc gia, được ăn 2 bữa miễn phí. Dân Việt nơi đây có khoảng 3.000 người nằm trong diện không phải di dời, tuy vậy, cuộc sống gắn với sông nước, thu nhập phụ thuộc vào mùa nước. Từ tháng 4 đến tháng 10 hàng năm là mùa mưa, nước sông Mekong dâng cao sóng dữ, bà con phải sơ tán sâu vào đất liền, thời gian chúng tôi đến là mùa khô, nước hạ thấp, sóng êm, bà con sinh sống ven hồ, đánh bắt thủy hải sản đem ra chợ bán, tích cóp lương thực, thực phẩm cho cả năm nhưng số lượng không đều, cuộc sống còn khó khăn. Tuy vậy, vượt qua tập tục thói quen sống bên sông nước nhiều đời đã ăn sâu bén rễ vào nếp nghĩ, nay cần nâng cao trình độ văn hóa, tạo lập nghề nghiệp ổn định lâu dài là bài toán khá nan giải.
Điều mà chúng ta nên biết khi du lịch Campuchia là giá cả sinh hoạt, phí tham quan các di tích đều cao hơn ở Việt Nam và trả bằng đô-la Mỹ, ví dụ, thăm đến Angkor Thom phải trả 37 USD/người/ngày, các nơi khác có thấp hơn nhưng vẫn cao hơn ở ta. Ngôn ngữ được sử dụng ở đây là tiếng Anh hoặc tiếng Pháp.
Ra sân bay quốc tế Siêm Riệp chiều 3/1/2019 về nước, chúng tôi làm thủ tục khá nhanh, đến chỗ kiểm tra hành lý, soi máy thấy mấy chai nước, các cô hải quan bạn giữ lại. Giải thích không xong, cô ta yêu cầu chúng tôi phải uống cho hết, cuối cùng vẫn thừa 2 chai, phải để lại (có lẽ họ ngại đó là hóa chất gây nổ?). Đến nơi kiểm tra hộ chiếu, bất ngờ tôi nghe tiếng chào “Bonjour papa - Chào bố!”, tôi mỉm cười đáp: “Bonjour mon fils - Chào con trai của tôi!”. Cả hai cùng cười vui vẻ. Kèm theo lời của anh bạn an ninh: “Bon Voyage - Chúc chuyến đi tốt đẹp!”. Tôi cảm ơn, vẫy tay chào tạm biệt anh bạn an ninh thân thiện.