Theo thông báo của Viện Vệ sinh Dịch tễ Trung ương, mỗi năm có khoảng 3.000 trẻ em mắc bệnh viêm não, trong đó có từ 30-40% bị viêm não Nhật Bản. Bệnh viêm não Nhật Bản (Japanese encephalitis) do muỗi truyền và phát triển mạnh vào mùa nắng nóng, phù hợp với điều kiện hoạt động của muỗi truyền bệnh nên thường gọi là bệnh viêm não mùa hè hay viêm não B. Viêm não Nhật Bản là bệnh do muỗi truyền virut gây bệnh, giống các bệnh nhiễm virut khác do muỗi truyền như sốt xuất huyết (Dengue fever), sốt vàng (Yellow fever)... Hiện nay bệnh viêm não Nhật Bản chưa có thuốc đặc trị do vậy thường có tỷ lệ tử vong cao hoặc để lại di chứng nặng nề.
Bệnh viêm não Nhật Bản đã mô tả từ năm 1871 nhưng mãi tới năm 1935 mới phát hiện, phân lập được từ bệnh nhân bị mắc bệnh ở Tokyo (Nhật Bản) nên bệnh được gọi là bệnh viêm não Nhật Bản. Theo thời gian, bệnh phát triển, lưu hành và gây dịch tại các đảo ở Tây Thái Bình Dương, các nước ở phía Bắc và Đông Nam châu Á... trong đó có Việt Nam. Ở Việt Nam, trong những năm 80 và đầu thập kỷ 90, tỷ lệ mắc bệnh viêm não Nhật Bản khá cao (7/100.000 dân) nhưng kể từ năm 1993 và cụ thể là từ năm 1997, khi vaccin viêm não Nhật Bản được Dự án quốc gia tiêm chủng mở rộng triển khai thực hiện cho đối tượng trẻ em từ 1-5 tuổi thì tỷ lệ mắc bệnh đã giảm đáng kể.
 Đường lây truyền bệnh viêm não Nhật Bản. |
Bệnh gặp chủ yếu ở trẻ em dưới 15 tuổi, đặc biệt nhóm có nguy cơ cao nhất là trẻ từ 2 - 6 tuổi (chiếm 75% tổng số trẻ mắc bệnh). Bệnh có thể xảy ra rải rác hay phát triển thành dịch. Tùy theo mức độ và vị trí bị tổn thương tại hệ thần kinh trung ương, triệu chứng lâm sàng sẽ có những biểu hiện tùy theo nơi bị thương tổn như: viêm não, viêm màng não, viêm sừng trước tủy sống hoặc bệnh cảnh phối hợp: viêm não - màng não, viêm não - màng não - tủy sống. Bệnh viêm não Nhật Bản thường có tỷ lệ tử vong cao. Người bệnh sống sót thường chậm phát triển trí tuệ và tinh thần, có các biểu hiện rối loạn thần kinh.
Phương thức lây truyền bệnh viêm não Nhật Bản
Các loài chim hoang dã như các loài cò, diệc, cò quăm, liếu điếu... và các loài chim khác sống gần các vùng đầm lầy là những vật chủ quan trọng mang mầm bệnh virut viêm não Nhật Bản. Các nhà khoa học đã xác định được virut viêm não Nhật Bản hiện diện trong nội tạng của các chim hoang dã. Mặc dù mang mầm bệnh trong máu kéo dài nhưng các loài chim này lại không có biểu hiện bệnh lý và nó là nguồn lây nhiễm virut cho các loài muỗi sống trong thiên nhiên. Các loài chim di trú có thể lây truyền mầm bệnh virut từ vùng này qua vùng khác.
Hiện nay người ta đã phát hiện được có 30 loài muỗi khác nhau thuộc 5 họ Culex, Anopheles, Aedes, Mansonia và Amergeres là trung gian truyền bệnh viêm não Nhật Bản do virut. Trong đó có 2 loại Culex tritaeniorhynchus và Culex vishnui là muỗi có khả năng truyền bệnh cao. Nhiều nghiên cứu đã khẳng định muỗi Culex tritaeniorhynchus là trung gian truyền bệnh chính lan truyền virut viêm não Nhật Bản tại Việt Nam. Culex tritaeniorhynchus sinh sản tại mương máng, đồng ruộng ngập nước, về đêm muỗi cái ưa hút máu động vật có xương sống như gia súc, chim và cả người, sau đó bay tản phát đi xa. Muỗi hút máu động vật là lợn, chim trong thời kỳ nhiễm virut ở trong máu, virut phát triển nhanh trong cơ thể muỗi với hiệu giá cao, sau đó có khả năng truyền bệnh suốt đời và có thể truyền virut sang thế hệ sau qua trứng. Muỗi truyền mầm bệnh virut từ chim sang lợn và người khi đốt máu. Muỗi cũng có thể truyền mầm bệnh virut từ lợn sang người.
Triệu chứng lâm sàng, các tác hại và cách xử trí khi bị mắc bệnh
Bệnh khởi đầu với triệu chứng sốt rất cao (thường 39-40oC). Người bệnh còn có các biểu hiện kèm theo như rét run, đau đầu, mệt lả, buồn nôn hoặc nôn. Giai đoạn này kéo dài từ 1 - 6 ngày. Tiếp theo là các biểu hiện rất điển hình như tiếp tục sốt cao kèm co giật, rối loạn ý thức, kích thích, vật vã, ngủ gà, lơ mơ, hôn mê rồi đau đầu, cứng gáy, tay chân quờ quạng, mất nước. Viêm não Nhật Bản là một trong những bệnh để lại di chứng đặc biệt nặng nề, bệnh gây tử vong cao, nếu sống sót thì thần kinh bị tác hại với các di chứng nặng nề như động kinh, giảm trí tuệ, giảm học lực, bị đần độn, bại liệt, thất ngôn... Các di chứng thần kinh này thường chiếm hơn 50% số người bệnh, bệnh nhân bị tàn phế, mất khả năng lao động, để lại gánh nặng rất lớn cho gia đình và xã hội. Xử trí bệnh viêm não Nhật Bản cần tuân thủ nguyên tắc bắt buộc là bệnh nhân phải được điều trị tại bệnh viện. Trong khi chờ đợi để nhập viện, trẻ sốt cao phải được uống thuốc hạ sốt như paracetamol, liều 15mg/kg cân nặng/lần, tối đa uống 4 lần/ngày. Có thể phối hợp chườm khăn mát ở trán và bẹn, chú ý tuyệt đối không chườm nước đá lạnh. Trẻ phải được đưa đến bệnh viện hay cơ sở y tế nơi gần nhất càng sớm càng tốt nếu bị sốt cao quá 12 giờ liên tục hoặc có các dấu hiệu như nôn vọt, cứng gáy, rối loạn ý thức...
Phòng bệnh viêm não Nhật Bản
Phòng bệnh viêm não Nhật Bản tốt nhất là bằng cách tiêm vaccin phòng viêm não Nhật Bản để tạo nên miễn dịch cho trẻ em ở một số nước châu Á, nơi có bệnh lưu hành. Hiện nay chưa có biện pháp điều trị đặc hiệu đối với bệnh viêm não Nhật Bản nên biện pháp phòng bệnh vẫn là giải pháp cần thiết.
Có thể phòng bệnh bằng cách mặc áo quần bảo hộ, dùng hóa chất xua muỗi, lưới bảo vệ nhà cửa, màn chống muỗi, hương xua muỗi và tránh các hoạt động ở ngoài trời vào buổi chiều khi không cần thiết. Việc dùng hóa chất phun tồn lưu nhà cửa, chuồng gia súc ở các vùng nông thôn để phòng chống muỗi Culex, trung gian truyền bệnh viêm não Nhật Bản thường không có hiệu quả do tập tính đốt người và trú ẩn ngoài nhà của loài muỗi này. Ở một số vùng, có thể phòng chống bệnh bằng cách thả cá ăn bọ gậy, biện pháp làm hạn chế nơi muỗi đẻ trứng ở ruộng lúa và hệ thống mương máng. Việc phun hóa chất để diệt muỗi trú ẩn ngoài trời chỉ áp dụng khi xảy ra dịch. Ở những vùng có bệnh viêm não Nhật Bản lưu hành, cần nhốt gia súc và làm chuồng gia súc cách xa nhà ở; đặc biệt là đối với loài lợn.
BS. Nguyễn Võ Hinh