Khi thấy tình hình sốt rét gia tăng, nhiều người thường cho rằng dịch sốt rét đã xảy ra. Thực sự không phải như vậy vì bệnh sốt rét tồn tại trong xã hội dưới 2 hình thức là sốt rét lưu hành địa phương và dịch sốt rét. Nếu sốt rét gia tăng theo mùa truyền bệnh trong điều kiện sốt rét lưu hành địa phương thì không phải dịch bùng phát mà đó là thực trạng tự nhiên. Cần phân biệt hai vấn đề này để nhận định, đánh giá tình hình.
Sốt rét lưu hành địa phương
Một địa phương được gọi là có sốt rét lưu hành khi địa phương đó thường xuyên có sốt rét xảy ra tại chỗ trong nhiều năm liền. Sốt rét tại chỗ có đặc điểm nguồn bệnh là người địa phương và sống tại địa phương, muỗi Anopheles truyền bệnh cùng là muỗi hoạt động tại địa phương; đồng thời ở địa phương có những điều kiện thiên nhiên phù hợp với nhu cầu về sinh lý, sinh thái của muỗi truyền bệnh. Tại một địa phương, khi sốt rét lưu hành đã lâu năm trong điều kiện thực hiện công tác phòng chống bệnh và điều trị bệnh không tốt thì cộng đồng người dân ở trong vùng sẽ có những thay đổi trong cơ thể như lách sưng to với các mức độ khác nhau, bị thiếu máu, một số trường hợp chức năng gan suy giảm với mức độ nặng là xơ gan cổ trướng; trẻ em có thể không lớn được hoặc phát triển chậm; nhiều phụ nữ bị sảy thai, đẻ non; trẻ em từ 9 tuổi trở xuống thường bị tử vong do sốt rét nặng.
Cộng đồng người dân sống trong vùng sốt rét lưu hành dần dần có tính miễn dịch đối với bệnh sốt rét. Trẻ em được 3 tuổi thì tính miễn dịch tăng dần, đến 10 tuổi, trẻ đã có tính miễn dịch vững chắc. Tính miễn dịch được biểu hiện với đặc điểm số người bị lên cơn sốt ít đi, số người mang ký sinh trùng lạnh có nơi chiếm đến hơn 50% dân số; tỷ lệ ký sinh trùng sốt rét ở trẻ em thường cao hơn người lớn, mật độ ký sinh trùng sốt rét trong máu ở trẻ em cũng cao hơn.
Muỗi truyền bệnh sốt rét Anopheles hoạt động trong vùng sốt rét lưu hành có tỷ lệ nhiễm thoa trùng của ký sinh trùng trong tuyến nước bọt của muỗi cao hơn, nhất là các loài muỗi truyền bệnh chủ yếu hoạt động mạnh vào mùa truyền bệnh sốt rét. Những năm gần đây, với việc ứng dụng kỹ thuật dùng phản ứng miễn dịch Elisa để xét nghiệm ghi nhận tỷ lệ muỗi Anopheles đã từng bị nhiễm thoa trùng khá nhiều, cao hơn tỷ lệ nhiễm thoa trùng được thực hiện bằng phương pháp mổ muỗi truyền thống phát hiện.
Hiện nay, để đánh giá tình hình dịch tễ sốt rét tại địa phương sau quá trình can thiệp, tác động những biện pháp phòng chống, các nhà khoa học đã phân chia làm 5 vùng dịch tễ khác nhau gồm vùng không có sốt rét lưu hành, vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại, vùng sốt rét lưu hành nhẹ, vùng sốt rét lưu hành vừa và vùng sốt rét lưu hành nặng. Trên thực tế, vùng không có sốt rét lưu hành, vùng sốt rét có nguy cơ quay trở lại, vùng sốt rét lưu hành nhẹ và vùng sốt rét lưu hành vừa khi có những điều kiện phù hợp nhất định thì dịch sốt rét có thể xảy ra. Đối với vùng sốt rét lưu hành nặng thì dịch sốt rét ít khi xảy ra nhưng cũng vẫn có thể xảy ra trong những trường hợp đặc biệt. Việc phân vùng dịch tễ sốt rét theo từng giai đoạn rất cần thiết để giúp các nhà khoa học xây dựng kế hoạch phòng chống phù hợp với thực trạng tình hình, mỗi vùng dịch tễ có những biện pháp phòng chống khác nhau. Cần chú ý trong vùng sốt rét lưu hành, số người bệnh mắc sốt rét có thể gia tăng trong các đỉnh cao của mùa truyền bệnh nhưng không phải là dịch sốt rét mà đó chỉ là quy luật tự nhiên.
Dịch sốt rét
Dịch sốt rét xảy ra ở một vùng khi tại vùng đó mức bệnh sốt rét gồm những trường hợp bệnh nhân mới bị mắc bệnh gia tăng nhiều và nhanh chóng trong một thời gian tương đối ngắn và có sự lây truyền tại chỗ. Ở một vùng mà trước đó chưa có sốt rét, vùng sốt rét đã biến mất hoặc giảm nhiều nhưng có nguy cơ quay trở lại, vùng sốt rét lưu hành nhẹ và vừa thì dịch sốt rét có khả năng xảy ra khi có điều kiện và dịch xảy ra khá rõ nét.
Hiện nay, các nhà khoa học đã thống nhất định nghĩa: “Dịch sốt rét xảy ra khi ở một nơi có mức bệnh là những trường hợp mắc mới hoặc tử vong tăng nhiều và đột ngột so với diễn biến bình thường trong một quần thể dân cư, tối thiểu một thôn bản, một cụm dân cư và có sự lây truyền tại chỗ”.
TTƯT.BS. Nguyễn Võ Hinh
