Sỏi mật là một bệnh thường gặp trong cộng đồng và chủ yếu ở người trưởng thành, ít khi gặp ở tuổi trẻ. Bệnh sỏi mật có thể gây nên nhiều biến chứng nguy hiểm nếu không phát hiện và điều trị kịp thời.
Bản chất của sỏi mật
Sỏi mật có thể ở trong gan hoặc ở ngoài gan và có thể có cả 2 loại cùng một lúc. Sỏi mật ngoài gan (sỏi ống mật chủ hoặc sỏi ở nơi giao nhau giữa ống mật chủ và túi mật hoặc sỏi cổ túi mật, túi mật hoặc hiếm gặp hơn là sỏi ở tất cả các vị trí của đường mật). Sỏi mật thường có những đặc điểm là gây đau, nhiễm trùng (sốt),và gây tắc đường dẫn mật sẽ gây vàng da.
Sỏi mật có nhiều loại, ở các nước phương Tây phần lớn là sỏi túi mật thuộc loại cholesterol còn ở các nước nhiệt đới và châu Á thì phần lớn là sỏi sắc tố mật. Thông thường, người ta phân ra 2 loại sỏi mật, sỏi hỗn hợp và sỏi sắc tố mật, muối mật. Sỏi hỗn hợp chiếm tỉ lệ khá cao khoảng 52%. Sỏi hỗn hợp là những hợp chất gồm nhiều thành phần hóa học khác nhau như muối mật, sắc tố mật, canxi được tập hợp lại có thể rắn thành từng viên sỏi (một hoặc nhiều hơn) hoặc thành dạng mềm (sỏi bùn).
Ở người bình thường các acid mật được gan tổng hợp từ các cholesterol thành các acid mật nguyên thủy (acid cholic và acid chenodesoxycholic). Hai loại acid này kết hợp với glyxin và taurin ở trong tế bào gan. Khi xuống ruột acid mật nguyên thủy sẽ trở thành acid mật thứ phát. Acid cholic chuyển thành desoxycholic và acid desoxycholic thành lithocholic. Acid lithocholic đào thải theo phân ra ngoài, các acid khác hầu hết được tái hấp thu và đào thải qua gan bởi hệ thống dẫn mật. Cholesterol là chất không hòa tan trong nước nhưng lại hòa tan trong môi trường muối mật. Sỏi mật sẽ được hình thành khi có sự mất cân đối giữa tỉ lệ các thành phần, vì một lý do nào đó. Sỏi mật tổng hợp là loại sỏi hay gặp nhất. Sỏi mật có loại cản quang và không cản quang, vì vậy, khi chụp X-quang có thể thấy được sỏi hoặc không. Ngoài sỏi mật tổng hợp còn có một số loại sỏi khác như: sỏi cholesterol, loại này có màu vàng ngà thường gặp chỉ có một viên và không cản quang.
Một loại sỏi mật ít gặp hơn, đó là sỏi sắc tố mật và sỏi muối mật có màu nâu sẫm, rắn vì có thêm canxi. Sỏi sắc tố mật thường có màu đen hoặc màu nâu. Sỏi sắc tố mật màu đen thường là hậu quả của giun chui lên ống mật, chết tại đó rồi trở thành sỏi sau khi kết hợp với một số chất khác. Sỏi muối mật thường có màu đỏ cũng rất dễ kết hợp với canxi.
Triệu chứng của sỏi mật
Tùy theo vị trí của sỏi mà biểu hiện của bệnh có những đặc điểm khác nhau. Sỏi đường mật trong gan thì cơn đau bụng lệch sang phải (hạ sườn phải), lan ra vai phải hoặc dọc theo xương bả vai. Đôi khi lan ra vùng thượng vị, dễ nhầm với con đau dạ dày hay bệnh về tuỵ tạng (viêm tụy, sỏi tụy). Tuy vậy, cũng có những trường hợp sỏi mật trong gan nhưng không có biểu hiện triệu chứng lâm sàng gì mà chỉ khi xét nghiệm, siêu âm hoặc chụp X- quang để chẩn đoán một bệnh khác thì tình cờ mới phát hiện có sỏi mật. Sỏi ống mật chủ thì thông thường có 3 triệu chứng tuần tự xuất hiện (gọi là tam chứng Charcot) là đau, sốt, vàng da. Đau bụng có tính chất dữ dội, đau quặn ở hạ sườn phải lan ra lưng, bả vai và cả thượng vị. Sau đau là xuất hiện sốt (khoảng vài, ba ngày), thường là sốt nóng và kèm theo rét run. Tiếp đến là vàng da, vàng mắt, phân bạc màu (đôi khi giống phân cò), nước tiểu sẫm màu. Vàng da xuất hiện càng rõ khi có hiện tượng tắc mật nhiều hoặc hoàn toàn. Kèm theo vàng da là ngứa. Ngứa nhiều nhưng dùng thuốc kháng histamine không thuyên giảm. Vàng da mất đi chậm hơn so với đau và sốt.
Nếu sỏi ở ngã ba đường dẫn mật cũng gây nên cơn đau bụng dữ dội như các thể bệnh vừa nêu trên và cũng có khả năng gây tắc mật làm vàng da, phân bạc màu, nước tiểu sẫm màu. Sỏi ở túi mật hoặc ở cổ túi mật có những thời gian im lặng, không đau, nhưng có thể đột ngột xuất hiện có cơn đau dữ dội ở vùng hạ sườn phải. Nếu có hiện tượng tắc mật thì túi mật càng ngày càng to ra, vì vậy, khi sờ vào có thể phát hiện được túi mật căng phồng do cảm giác của bàn tay bác sĩ khám bệnh. Cơn đau của sỏi túi mật có thể kéo dài từ 15 phút cho đến 3 - 4 giờ đồng hồ. Nếu không xử trí kịp thời có thể đưa đến viêm túi mật cấp tính, sẽ xuất hiện sốt cao 39 - 40oC, và khám bụng sẽ có phản ứng thành bụng rất rõ. Ngoài ra do ứ mật nên gan có thể to ra. Cần siêu âm ổ bụng, xét nghiệm sinh hóa máu xác định chỉ số cholesterol, xét nghiệm nước tiểu xem có cholesterol không, xét nghiệm công thức máu, chụp X-quang, chụp cắt lớp vi tính (CT)…
Biến chứng thường gặp của sỏi mật
Bị bệnh sỏi mật lâu ngày dễ gây viêm nhiễm đường dẫn mật và túi mật bởi một số vi sinh vật, đặc biệt là vi khuẩn đường ruột như E.coli, Proteus. Sỏi mật cũng có thể gây nên viêm túi mật cấp tính làm rò rỉ dịch mật gây nên viêm màng bụng cấp tính (viêm phúc mạc- mật). Đây là một biến chứng rất nguy hiểm, phải can thiệp bằng ngoại khoa và nếu không xử trí kịp thời sẽ để lại hậu quả rất nặng nề cho người bệnh, gây sốc nhiễm khuẩn, có thể tử vong. Sỏi mật cũng có thể gây nên ứ nước túi mật gây hiện tượng tắc túi mật mãn tính, kéo dài. Khi sỏi mật làm viêm nhiễm nặng đường dẫn mật, gây ách tắc, ứ mật lâu ngày, dần dần làm ảnh hưởng rất lớn đến nhu mô gan, nhiễm độc gan, tác động xấu đến chức năng của gan và nguy hiểm nhất là làm xơ gan.
Viêm đường mật do sỏi cũng rất có nguy cơ gây nhiễm khuẩn huyết - một bệnh nhiễm trùng cực kỳ nguy hiểm. Người ta cũng gặp sỏi mật gây rò mật, dịch mật sẽ chảy vào các tạng bên trong ổ bụng như dạ dày - tá tràng, tụy tạng gây viêm tụy cấp hoặc viêm tụy mãn tính kéo dài.
Vì vậy, khi nghi ngờ bị sỏi mật cần đi khám bệnh càng sớm càng tốt để được xác định, tư vấn, điều trị sỏi mật hiệu quả nhất tránh để xảy ra biến chứng. Người bị sỏi mật không được chủ quan xem thường, không nên tự mua thuốc để điều trị bệnh cho mình. Mặt khác bệnh sỏi mật hay bị tái phát, vì vậy, nên khám bệnh theo định kỳ và đặc biệt là một thời gian sau khi điều trị (nội khoa hay ngoại khoa) cảm thấy có dấu hiệu bất thường như đau bụng, sốt, vàng da xuất hiện lại là phải đi khám bệnh ngay.
PGS.TS. BÙI KHẮC HẬU
