Thực chứng thường do phong hàn, phong nhiệt, khí táo gây ra. Hư chứng thường do công năng tạng phủ hư tổn như phế khí hư, tỳ hư, thận hư làm cho thủy thấp không vận hành, thận không nạp được khí, phế hư không tuyên tán túc giáng, cố vệ mất bền mà dẫn đến đàm thấp, thủy ẩm ứ đọng gây nên bệnh. Sau đây là một số bài thuốc trị bệnh theo từng thể.
Thể thực chứng (cấp tính)
Thể phong hàn phạm phế: Hay gặp trong các bệnh viêm phế quản, hen phế quản, viêm thanh quản của y học hiện đại. Với y học cổ truyền ứng với cảm mạo (cảm cúm), khái thấu (ho đờm), suyễn chứng (hen phế quản), thất âm (mất tiếng). Nguyên nhân do phong hàn phạm phế làm phế mất chức năng tuyên thông, mất công năng thăng túc.
Người bệnh có triệu chứng tắc mũi, khái thấu, khạc đờm trong loãng, đau đầu, sợ lạnh, phát sốt vã mồ hôi hay không mồ hôi, rêu trắng mỏng, mạch phù. Phép điều trị: tân ôn giải biểu, tuyên phế tán hàn. Dùng bài:
Bài 1 - Hạnh tô tán: hạnh nhân 8g, tô diệp 10g, trần bì 8g, phục linh 12g, tiền hồ 6g, bán hạ 8g, cát cánh 6g, chỉ sác 8g, sinh khương 3 lát, đại táo 3 quả. Có thể gia: liên kiều 8g, ngưu bàng tử 8g, bồ công anh 8g, ngân hoa 8g, tử uyển 8g... Sắc uống.
Bài 2 - Kim phí thảo tán: tiền hồ 8g, bán hạ 8g, kim phí thảo 12g, kinh giới 12g, tế tân 3g, xích thược 12g, sinh khương 3 lát, cam thảo 4g, đại táo 3 quả. Sắc uống. Trị thất âm.
Hạnh nhân (nhân hạt quả đào).
Thể phong nhiệt phạm phế: do cảm phong nhiệt hay phong hàn uất kết lâu hóa nhiệt gây ra. Hay gặp trong khái thấu, suyễn chứng, cảm mạo, phế ung, khái huyết, mục huyết và thủy thũng.
Người bệnh có triệu chứng khái thấu, khạc đờm vàng dính khó long, sợ gió, phát sốt, có khi họng đau, chảy nước mũi đặc, miệng khô, khát suyễn thở, phiền táo, lưỡi đỏ, mạch phù sác. Phép điều trị: tân lương giải biểu, thanh phế thấu nhiệt.
Bài thuốc Ngân kiều tán: tang diệp 10g, cúc hoa 8g, bạc hà 6g, lô căn 8g, hạnh nhân 6g, cát cánh 6g, cam thảo 4g, liên kiều 10g. Có thể gia: ngân hoa 12g, bồ công anh 12g, sài đất 12g, diếp cá 12g, cỏ nhọ nồi 12g, thạch cao 10g, a giao 12g... Sắc uống.
Thể phong táo phạm phế: gặp trong khái thấu, suyễn chứng, thất âm, tiêu khát, phế ung, khái huyết, mục huyết.
Người bệnh có triệu chứng ho khan không có đờm, hay đờm ít dính khó khạc, đôi khi đờm có máu, đau họng, miệng mũi khô ráo, đau ngực, lưỡi đỏ rêu vàng khô, mạch tế sác. Phép điều trị: thanh phế nhuận táo. Dùng bài:
Bài 1 - Tang cúc ẩm: tang diệp 8g, cúc hoa 10g, bạc hà 8g, lô căn 12g, hạnh nhân 8g, cát cánh 6, cam thảo 4g, liên kiều 8g. Sắc uống.
Bài 2 - Thanh táo cứu phế thang: thạch cao 8g, tang diệp 8g, nhân sâm 6g, hạnh nhân 8g, hồ ma nhân 10g, a giao 12g, mạch môn 12g, tỳ bà diệp 6g, cam thảo 4g. Sắc uống.
Bài 3 - Sa sâm mạch môn thang: sa sâm 12g, ngọc trúc 8g, cam thảo 3g, mạch môn 12g, thiên hoa phấn 8g, bạch biển đậu 12g, tang diệp 8g. Sắc uống.
Thể hư chứng (mạn tính)
Thể đàm thấp: người bệnh có triệu chứng ho hay tái phát, lạnh ho tăng, đờm trắng loãng dễ khạc hoặc thành dây cục dính, hay ho buổi sáng và chiều, ngực đầy tức, kém ăn, rêu lưỡi trắng dính, mạch nhu hoạt. Phép điều trị: táo thấp hóa đàm chỉ khái.
Bài thuốc Nhị trần thang gia giảm: bán hạ 12g, trần bì 6g, phục linh 8g, cam thảo 4g, sinh khương 3 lát, ô mai 10g. Có thể thêm: bạch giới tử 12g, tô tử 12g, chỉ sác 8g, bối mẫu 10g, tri mẫu 10g, đảng sâm 12g, bạch truật 12g, tử uyển 6g... Sắc uống.
Nếu tỳ thận dương hư: biểu hiện ho nhiều, ngực sườn đầy tức, miệng khát nhưng không muốn uống, hay uống là nôn, đại tiện nát lỏng, tay chân lưng gối mỏi mệt vô lực. Phép điều trị: ôn dương lợi thấp trừ đàm. Dùng bài Linh quế truật cam thang: bạch truật 12g, cam thảo 4g, phục linh 12g, quế chi 4g. Nếu lạnh lưng, gia bán hạ 10g; lạnh chân tay, gia phụ tử 6g, gừng 3 lát, bạch thược 12g... Sắc uống.
Thể thủy ẩm (hàn ẩm): Người bệnh có triệu chứng ho hay tái phát, suyễn nhiều, lạnh bệnh tăng, đờm nhiều loãng trắng, vận động càng khó thở, có khi không nằm được, sợ lạnh, mạch tế. Phép điều trị: ôn phế hóa đàm.
Bài thuốc Tiểu thanh long thang gia giảm: ma hoàng 5g, quế chi 6g, cam thảo 4g, gừng 3 lát, tế tân 3g, ngũ vị tử 10g, hạnh nhân 8g. Có thể gia: tử uyển 8g, khoản đông hoa 8g, đình lịch tử 8g, tô tử 12g. Sắc uống.