Về Hà Nội ăn Tết “con ngựa”, anh bạn An Kiều có nhã ý mang từ Paris cho tôi cuốn Bài Marseillaise (Quốc ca Pháp) và Tướng Giáp của tác giả Claude Blanchemaison. Cái tên Blanchemaison gợi lại cho tôi cả một thời xa xôi: Cuối những năm 1980, đầu những năm 1990, một phần tư thế kỷ rồi! Ông Blanchemaison làm nhiệm vụ Đại sứ Pháp ở Việt Nam từ 1989 - 1993. Ông là mẫu nhà ngoại giao Pháp điển hình: nghiêm túc, trịnh trọng nhưng dễ làm thân, cởi mở, hài hước, hoạt bát. Cái hay của ông là biết lắng nghe.
Tôi nhớ lại những buổi họp bàn tròn ông tổ chức ở sứ quán: Ông mời một số trí thức Việt Nam đủ mọi ngành đến tự do thảo luận về mọi vấn đề, không có chương trình định trước. Tôi nhớ ông gắn Huân chương Cành cọ Hàn lâm lên ngực tôi vào năm 1992, mở đầu việc Chính phủ Pháp tặng Huân chương cho công dân Việt Nam từ sau Cách mạng 1945.
Cựu Đại sứ Blanchemaison hồi tưởng về tướng Giáp
Khi ông Blanchemaison rời Paris năm 1989, ông chỉ nhận được từ Bộ Ngoại giao Pháp một chỉ thị chung chung: Tạo điều kiện để Pháp xích gần lại Việt Nam! Ông tự nhủ: Mình phải làm cách nào tốt nhất để đạt được mục đích ấy? Đâu phải dễ!
Năm 1973, sau Điện Biên Phủ 19 năm, quan hệ ngoại giao Pháp Việt đã được thiết lập, nhưng đôi bên đều cầm chừng cũng như trường hợp các nước phương Tây khác. Chỉ từ sau cuộc viếng thăm Việt Nam năm 1993 của Tổng thống Mitterand, quan hệ Pháp - Việt mới thực sự phát triển, trong đó hẳn có sự đóng góp của ông Blanchemaison. Ông đến Hà Nội trong một tình huống rất thuận lợi: Từ năm 1986, Việt Nam đã “đổi mới”: áp dụng kinh tế thị trường và chính sách mở cửa. Ông nhận định: “Những năm 1989 - 1991 có những hoàn cảnh hết sức đặc biệt. Đó là thời kỳ Việt Nam cải cách, đón đầu tư nước ngoài, đa dạng hóa quan hệ đối ngọai. Nhiều nhà cách mạng lão thành có Pháp ngữ vẫn còn đương chức, trong số đó có Tướng Giáp. Nhiều người cho là nước Pháp ở trung tâm châu Âu của 12 nước, có thể có vai trò tích cực trong công cuộc hiện đại hóa kinh tế và sự gia nhập quốc tế ở Việt Nam.
Đại sứ Blanchemaison cho Tướng Giáp là một nhân vật xuất chúng, một nhân vật lịch sử đã thực hiện được 3 thành tích, là quấy phá quân đội Nhật chiếm đóng, thắng cường quốc thực dân Pháp và đánh đuổi người Mỹ khỏi Việt Nam.
Ngay bữa gặp vị Đại sứ lần đầu tiên, ông Giáp đã nói lên sự gắn bó với văn hóa Pháp và với lý tưởng Cách mạng 1789 của người Việt, ý muốn đẩy mạnh Cộng đồng Pháp ngữ, nhất là sự hợp tác kinh tế và văn hóa Pháp Việt. Chủ trương mở cửa của Việt Nam qua lời Tướng Giáp khiến thái độ ấy sẽ có thể dứt bỏ nhiều cấm kỵ về một số vấn đề cộng tác với Pháp và các nước phương Tây nói chung. Tác giả Blanchemaison tâm sự về cuốn sách của mình: Đây là một minh chứng về thể nghiệm sống của tôi trong 4 năm làm nhiệm vụ ở Hà Nội, những lần xuất hiện của Tướng Giáp và vai trò của ông, mặc dầu khiêm tốn đã có thể thực hiện được một số việc cụ thể như việc mở Trung tâm văn hóa phương Tây đầu tiên ở Hà Nội, quay phim đầu tiên về Điện Biên Phủ hay việc mở Viện quản lý xí nghiệp đầu tiên trong hoàn cảnh kinh tế thị trường. Đó là 3 thành tích của phía Pháp. Nhưng điểm chủ chốt của quá trình diễn biến ấy rất có thể là dịp Lễ Quốc khánh Pháp 14/7/1989 ở Hà Nội, có điều thời điểm ấy qua đi, chúng tôi mới ý thức được tác động của nó!
Tướng Giáp khiến Pháp đại bại ở Điện Biên Phủ mà lại chào cờ và quốc ca Pháp ở Sứ quán Pháp tại Hà Nội, quả là một sự kiện khó tưởng tượng! Ông đến dự kỷ niệm 200 năm Cách mạng Pháp 1789. Ông đại diện cho Chính phủ Việt Nam với danh nghĩa Phó Thủ tướng. Ông gây thêm sự bất ngờ vì đi cùng với phu nhân và không mặc quân phục.
Trong phòng khách, ông nói chuyện về Paris và các tác giả cổ điển Pháp. Ông nói Cách mạng Pháp luôn là một nguồn cảm hứng đối với ông. Buổi lễ bắt đầu. Ông Blanchemaison kể: “Chúng tôi đứng nghiêm nghe hai bài Quốc ca Pháp và Việt. Tôi có nằm mơ chăng? Không đâu, tôi thấy đứng cạnh tôi, Tướng Giáp mấp máy môi và nghe thấy ông hát điệp khúc bài Marseillaise...”.
Sau bài diễn văn của Đại sứ, Tướng Giáp phát biểu bằng một ngôn ngữ Pháp hoàn hảo, ông biện luận một cách hùng hồn về sự cần thiết của sự cộng tác Pháp Việt, dĩ nhiên trong lĩnh vực văn hóa, nhưng cả những vấn đề khoa học quyết định tương lai đất nước. Ông gợi ý là nền đại học phải đặc biệt được phát triển, nhất là ông kêu gọi sự hợp tác kinh tế trong một thế giới mà ông đánh giá là có sự cạnh tranh quyết liệt. Nhiều cường quốc phương Tây bắt đầu lộ diện ở Việt Nam, nước Pháp phải dẫn đường, đừng để mất cơ hội!...”.
Nhà văn hoá Hữu Ngọc