Trong 10 vụ phơi nhiễm phóng xạ tồi tệ nhất thế giới xưa và nay do tạp chí Listverse của Mỹ bình chọn và công bố mới đây thì vụ nhiễm phóng xạ y tế Goiana được xếp thứ 8 bởi mức độ tàn phá chẳng kém sự cố nhà máy điện nguyên tử Chernobyl hay Fukushima gây ra, hơn nữa, nó lại xảy ra ngay tại cơ sở y tế và nơi đông người sinh sống.
Thảm họa bắt đầu từ sự bất cẩn
Những năm đầu thập niên 70 ở thế kỷ trước, tại Braca Civica, thủ phủ Goiania, bang Goias, Brazil xuất hiện một trung tâm xạ trị có tên Viện chiếu xạ Goiania (IGR), bệnh viện tư nhân chuyên sử dụng liệu pháp chiếu xạ và xạ trị để chữa trị bệnh cho con người. Năm 1984, bệnh viện này đã được chính quyền bang mua lại để xây một bệnh viện mới hiện đại hơn. Năm 1985, khi chuyển tới địa điểm mới, người ta lại để quên một hộp nhiên liệu hạt nhân có chứa đồng vị Celsium 137 dùng cho thiết bị chiếu xạ và đây cũng là mấu chốt của nhiều vấn đề phức tạp, nguy hiểm diễn ra sau này.
Trong thời gian chờ bàn giao và do thủ tục phiền hà nên Viện IGR đã trở thành nơi hoang phế, chỗ trú ngụ cho những người vô gia cư. Thảm họa bắt đầu từ ngày 13/9/1987 khi bảo vệ ở đây bỏ vị trí làm việc, hai kẻ vô gia cư tên là Santos Alves và Mota Percira đã tiến hành lùng sục bệnh viện, kết quả là hai người này đã tìm thấy một chiếc hộp có chứa Celsium 137, đưa về nhà để đập phá lấy phế liệu. Ngay tối hôm đó, cả hai cùng bị mắc chứng ói mửa nhưng do không biết nên vẫn tiếp tục đập phá. Ngày hôm sau, Mota Percira đã bị tiêu chảy, mặt sưng, tay trái tím bầm, nổi mụn rộp, bỏng da và cuối cùng phải cắt bỏ những ngón bị nhiễm trùng. Trong quá trình đập phá, cả hai người này đã lột hết lớp vỏ bảo vệ và làm thất thoát tia gama, chất đồng vị phóng xạ Celsium 137, họ đã tháo tung cả hộp nhỏ chứa bột Celsium 137 ra và nghĩ đó là thuốc súng, đem đốt và phát tán trước khi bán cho cơ sở thu mua phế liệu.
 Nạn nhân 6 tuổi Neves Ferreira. |
Nguồn phóng xạ bắt đầu lan rộng
Sau khi mua được phế liệu, chủ cửa hàng tên là Devair Ferreira thấy nó phát ánh sáng xanh, lạ mắt nên đã rủ nhiều người trong nhà và bạn bè đến xem. 3 ngày sau, mọi người đều bị nhiễm Celsium 137 và tiếp tục gây lan truyền sang cho nhiều người khác, kể cả trẻ em và người già. Có người còn mang cả bột về nhà đốt nên mức độ lây nhiễm rất nhanh, lan sang cả động vật.
Một trong những người đầu tiên phát hiện ra hiện tượng gây ốm đau này là chị Maria Ferreira, vợ của chủ cơ sở phế liệu. Ban đầu, Maria cho rằng số người bị bệnh, kể cả động vật chết là do ăn uống nhưng sau đó, người phụ nữ này đã loại trừ những nguyên nhân trên và cho rằng thủ phạm chính là chiếc hộp lạ vừa mua được, nhất là chất bột trắng có trong chiếc hộp nói trên. Nửa tháng sau khi mua được phế liệu nói trên, chị Maria Ferreira đã quyết định đưa hộp phế liệu đến bệnh viện để bác sĩ kiểm tra, cũng từ đây, bệnh tình của Maria Ferreira ngày một trầm trọng.
Hậu quả, đến cuối tháng 10/1987, có 14 người tử vong, 130.000 bị nhiễm ở mức độ khác nhau, trong số này có 244 người bị nhiễm nặng, 130 người bị tổn thương nặng ở các bộ phận trên cơ thể, 49 trường hợp nặng nhất đã được chuyển đi điều trị, 14 địa danh khác nhau của bang Goias bị nhiễm phóng xạ.
 Cơ sở thu mua phế liệu của gia đình Devair Ferreira. |
Cơ quan chức năng vào cuộc và bài học cảnh báo
Ngay sau khi được vợ chủ mua phế liệu giao nộp vật liệu thải phóng xạ, bác sĩ Pauto Roberto Monteiro đã cách ly vật lạ và thông báo cho Viện Hạt nhân quốc gia Brazil (CNEN) đặt tại TP. Goiania. Ngay lập tức, CNEN cho phát hành lệnh báo động yêu cầu mọi người đi khám bệnh để cách ly và có những biện pháp ngăn chặn kịp thời, đồng thời thông báo cho Cơ quan nguyên tử quốc tế (IAEA) biết để phối hợp hành động. Theo các cơ quan chức năng thì nguồn bức xạ xảy ra tại Goiania là một viên nang nhỏ có chứa khoảng 93g chất phóng xạ cực cao có tên là caesium chloride (muối caesium được chế từ đồng vị phóng xạ cs-137), được bọc lót trong hộp che chắn bằng chì và thép được đặt trong hộp đựng tròn kiểu bánh xe và khi bánh xe quay sẽ phát tán chất phóng xạ dùng cho mục đích trị bệnh. Do mức độ nghiêm trọng của vụ nhiễm độc này mà 3 bác sĩ chủ sở hữu của Viện IGR đã bị buộc tội giết người không chủ định. Đây cũng là bài học đắt giá cho việc sử dụng, quản lý các vật liệu phóng xạ dùng trong ngành y, đặc biệt là việc quản lý vật liệu phóng xạ dùng cho mục đích dân sự. Năm 2000, Ủy ban Năng lượng quốc gia Brazil đã bị Tòa án tối cao Liên bang bang Goias phạt 1,3 triệu Real Brazil (RS), bồi thường cho nạn nhân khắc phục những căn bệnh họ mắc phải, riêng 3 bác sĩ ở IGR mỗi người bị phạt 100.000 RS. Để khắc phục hậu quả, chính quyền thành phố đã phối hợp với các cơ quan chức năng tẩy rửa chất phóng xạ tại nhiều khu vực lân cận, tất cả những vật dụng, vật tư ở những nơi bị nhiễm phóng xạ đều được phân tích, người dân phải sơ tán cấp tốc khỏi thành phố. Hàng loạt cuộc họp của chính quyền, trường học, hội họp, vui chơi, du lịch, nhà hàng, khách sạn đã phải đóng cửa. Chính phủ Brazil đã ban bố nhiều quy định mới nhằm hạn chế thiệt hại do ô nhiễm phóng xạ gây ra, đồng thời yêu cầu các cơ quan, đặc biệt là giới truyền thông không được thổi phồng sự thật, gây hoang mang trong dư luận. Kết quả đến năm 1988, thảm họa nhiễm độc phóng xạ tại Goiania đã được kiểm soát. Chính phủ đã ban hành những quy định mới, bổ sung về việc quản lý, sử dụng các loại vật liệu phát xạ trong dân sự, đặc biệt là trong các bệnh viện và trong các trung tâm nghiên cứu. Tuy nhiễm xạ ở thành phố Goiania đã lùi vào dĩ vãng nhưng nó được xem là bài học đắt giá cho nhân loại, nhất là trong ngành y, một trong những vụ thảm họa hạt nhân tồi tệ nhất do chính con người gây ra.
Nam Bắc Giang
(Theo GW/IAEA, 4/2013)