Lần đầu tiên tôi được biết đến quý danh Việt Phương, tác giả tập thơ Cửa mở nổi tiếng sau này, là khi bọn học sinh 7A (Quế Lâm) chúng tôi chuyển về học cấp 3 ở Khu Học xá Trung ương (KHXTW, Nam Ninh, Trung Quốc) vào năm 1957. Được biết, mấy năm trước, trên đường tháp tùng Thủ tướng Phạm Văn Đồng từ Hội nghị Geneve về Hà Nội ghé qua TQ, anh đã “bị” GĐ KHXTW Võ Thuần Nho xin Thủ tướng cho ở lại làm trợ lý. Nghe đồn rằng các giáo sư, thầy giáo và cán bộ của Khu thỉnh thoảng vẫn được nghe anh Việt Phương giảng lý luận chính trị thay ông Nho mỗi khi ông đi vắng; nhiều học viên cứ mong ông đi vắng vì bài giảng của viên trợ lý trẻ (mới 25 tuổi) sinh động hơn và cứ nói một lèo, hết sức lôi cuốn mà chẳng có giấy tờ gì trong tay! Lại còn nghe có cô giáo xinh xắn, mỗi lần nghe anh Việt Phương phổ biến tin tức thời sự cho toàn trường là suốt buổi cứ “ngẩn tò te” hớp lấy từng lời. Cô giáo ấy sau này là người vợ mẫu mực, thủy chung, tận tụy suốt đời của anh - chị Tú Lan, người vò võ ngày đêm suốt mấy tháng trời bên anh từ khi lâm bạo bệnh.
Nhà thơ Việt Phương.
Vào những năm 1958-1960 anh Việt Phương rất nổi tiếng với những bài phát biểu trước thanh niên Hà Nội. Tôi thường không bỏ qua các buổi diễn thuyết ấy; và say mê đến độ hay “diễn thuyết lại” những bài ấy cho bạn bè mình nghe với niềm hứng khởi không tả được. Nghe nói chính Thủ tướng Phạm Văn Đồng cũng đã “phát hiện” ra người trợ lý trẻ của mình qua các buổi diễn thuyết của Chính ủy Trung đoàn Nam tiến 20 tuổi Việt Phương, trong các hội nghị thanh niên, từ hồi 1947, khi ông phụ trách “Chính phủ miền Nam Trung bộ”. Như vậy tôi biết anh Việt Phương như một nhà hùng biện đúng nghĩa. Trong suốt cuộc đời làm việc của anh, các bài phát biểu thường là những bài diễn thuyết hùng hồn sắc sảo và luôn luôn mới lạ. Anh ra đi vào lúc cái văn hóa diễn thuyết đang suy tàn, kém xa cái thời “Buổi Diễn thuyết người đông như hội/ kỳ bình văn người tới như mưa” cách nay hơn một thế kỷ. Tiếc lắm thay!
Tôi biết anh như một nhà thơ đặc biệt: Nhà thơ chính luận, vị nhân sinh đã đành, nhưng cũng vị nghệ thuật không kém. Mười tập thơ đã xuất bản của anh chứa chan những vần thơ hết sức cảm động về tình người, về số phận con người… Những trăng sao huyền ảo, nắng gió lung linh, khói mây bảng lảng, dòng sông, bến nước… được anh vẽ trong thơ như những bức tranh thủy mạc, nhìn đến nao lòng. Đương nhiên, thuộc thế hệ đàn em của nhà thơ, chúng tôi không thể không “thích” bài thơ mà vì nó anh vướng vào “tai nạn nghề nghiệp”: bài “Cuộc đời yêu như vợ của ta ơi” trong tập thơ đầu tay Cửa mở. Đấy là bài chính luận, lần đầu tiên phát biểu công khai những nhận thức phản tư của những người “đi trước thời đại”- những người trí thức có trí tuệ và có lương tâm, qua các câu “thơ”: “Ta nhất quyết đồng hồ Liên Xô tốt hơn đồng hồ Thụy Sỹ”, “Mường tượng rằng trăng Trung Quốc tròn hơn trăng nước Mỹ”, “Ta đã thấy những chỗ lõm chỗ lồi trên mặt trăng sao/Những vết bùn trên tận đỉnh chín tầng cao”. Anh là nhà thơ của cuộc đời, của cuộc đấu tranh giữa cái thiện và cái ác… Gần cuối đời anh đã gửi gắm tâm trạng của mình trong các vần thơ nghe xót xa, tê tái đến não lòng: [Ta đã sống] “một đời lãng mạn, một đời ngu”, “Có lẽ tôi đã làm xong việc sống hỏng đời mình”…
Những năm gần đây, trước khi anh mệt nặng, tôi còn vinh hạnh được cùng anh tham gia nhóm nghiên cứu tự nguyện, thảo luận về những vấn đề nóng bỏng của thời cuộc, góp phần vào việc đổi mới tư duy và nhận thức để phát triển đất nước. Ở đây anh là một nhà chính trị dày dặn kinh nghiệm, hết sức tâm huyết, trí tuệ và trách nhiệm. Anh thường là người cuối cùng duyệt lại các văn kiện chính luận mà nhóm nghiên cứu chúng tôi nhất trí công bố. Với nhãn quan chính trị xa rộng, không ai có thể làm tốt hơn anh trong việc giữ thái độ chừng mực, chính xác hóa các khái niệm và thuật ngữ, gọt bỏ những chỗ trùng lặp… Anh là nhà hoạt động chính trị nhân văn có tầm nhìn xa rộng. Các bài nghiên cứu có giá trị của anh đang được bạn bè gần gũi sưu tầm và công bố trong thời gian tới.
Xuân đến tôi xin thành kính thắp nén hương này để tưởng nhớ anh - một nhà hùng biện, một nhà thơ, một nhà chính trị nhân văn của chúng ta vừa mới ra đi…