Vitamin D có vai trò quan trọng chuyển hóa hấp thu calci, giúp cơ thể phát triển tốt với bộ xương cấu trúc vững chắc, giúp cho hoạt động bình thường của hệ thống thần kinh cơ. Thiếu vitamin D và calci gây nên những bệnh lý điển hình như còi xương, mềm xương ở trẻ em và người lớn, bệnh loãng xương ở người cao tuổi.
Đa số các bà mẹ chỉ thấy rõ dấu hiệu điển hình của bệnh còi xương, mềm xương khi trẻ được 1-2 tuổi; xương bị biến dạng: thóp rộng và lâu liền, đầu bị bẹp hoặc méo, chân hoặc tay bị cong biến dạng, với cổ tay, cổ chân, đầu gối to và cong hơn bình thường, trẻ chậm lớn, hay bị đau ốm... Để đến khi thấy rõ các dấu hiệu này mới đưa con đi khám bác sĩ thì đã muộn, có điều trị tích cực thì bệnh vẫn để lại di chứng về biến dạng xương trong cả cuộc đời cũng như nhiều hậu quả không tốt khác về sức khỏe cho trẻ.
Những dấu hiệu sớm để phát hiện bệnh còi xương do thiếu vitamin D ở trẻ
 Phụ nữ mang thai cần tắm nắng thường xuyên để cơ thể tự tổng hợp vitamin D qua da. |
Người ta thấy rằng trọng lượng của thai nhi tăng gấp đôi trong 3 tháng cuối của thời kỳ thai nghén, trong đó bộ khung xương với mật độ xương tăng 3 lần. Cơ và tế bào thần kinh của thai nhi cũng phát triển rất nhanh, nếu người mẹ không cung cấp đủ calci và vitamin D cho thai nhi trong 3 tháng cuối của thai kỳ sẽ dẫn đến rối loạn chuyển hóa xương của thai nhi. Rối loạn chuyển hóa xương thường song hành với bệnh suy dinh dưỡng thời kỳ bào thai: trẻ đẻ ra thấp bé nhẹ cân, kém phát triển về thể lực, trí tuệ, giảm miễn dịch...
Trong những tháng đầu sau khi sinh, trọng lượng trẻ cũng phát triển rất nhanh, nhu cầu dinh dưỡng của trẻ cũng tăng cao và hoàn toàn phụ thuộc vào sữa mẹ. Nhiều nghiên cứu chứng minh rằng những người mẹ bị thiếu vitamin D trong thời kỳ có thai sẽ có lượng vitamin D sữa mẹ thấp, thậm chí giảm một nửa so với những người mẹ có đủ vitamin D, con của những người mẹ này ngay khi sinh ra đã có dấu hiệu mềm xương, thóp rất rộng, suy dinh dưỡng...
Ngay cả ở trẻ được sinh đủ tháng, cân nặng khi sinh ra là bình thường, nồng độ vitamin D trong máu cũng giảm thấp nhất vào ngày thứ 3 thứ 4 sau khi sinh, nồng độ này giảm và cạn kiệt ở những người mẹ không được cung cấp đầy đủ vitamin D khi có thai. Nguyên nhân của sự giảm này là do trẻ bị cắt nguồn cung cấp dinh dưỡng từ mẹ qua nhau thai, sữa mẹ chưa cung cấp đủ số lượng vitamin D trong 1-2 ngày đầu tiên.
Với trẻ đẻ non, thiếu tháng, lượng dự trữ calci và vitamin D của thai nhi trong những tháng cuối của thai kỳ càng thấp, nên nguy cơ hạ calci máu và vitamin D càng lớn hơn. Do vậy, hầu hết các nước đều có khuyến nghị bổ sung sớm các vitamin và chất khoáng, trong đó có vitamin D cho nhóm trẻ đẻ non thiếu tháng.
Hiệu quả của bổ sung vitamin D cho phụ nữ có thai
Trong những thập kỷ trước đây, tại các nước phát triển như Anh và Đức, người ta thấy cứ 4 trẻ sinh ra thì có 1 trẻ bị bệnh còi xương, mềm xương ngay khi sinh. Khuyến nghị bổ sung vitamin D và calci cho người mẹ mang thai bằng uống vitamin D và sử dụng các sản phẩm dinh dưỡng có tăng cường vitamin D đã mang lại hiệu quả rõ rệt, đặc biệt tốt cho phụ nữ thuộc tầng lớp bình dân, điều kiện sống khó khăn và những vùng thiếu ánh sáng mặt trời.
Ở Anh, khi so sánh giữa quần thể được uống sữa có bổ sung vitamin D và quần thể uống sữa không được bổ sung vitamin D, người ta thấy mật độ xương của nhóm được bổ sung vitamin D tăng cao hơn 20% so với nhóm không được bổ sung. Ở nhóm không được bổ sung, nồng độ vitamin D trong máu của thai phụ giảm nhanh trong 3 tháng cuối thai kỳ, ngay sau khi sinh có đến 36% số bà mẹ và 32% số trẻ bị cạn kiệt vitamin D. Có 5 trẻ em trong số 50 trẻ sinh ra có dấu hiệu hạ calci máu ngay khi sinh.
Nghiên cứu khác cho thấy bổ sung 1.000 UI/ngày (25microgam) trong 3 tháng cuối của thai kỳ cho phụ nữ cũng làm tăng trọng lượng của mẹ và giảm 50% số trẻ bị suy dinh dưỡng bào thai. Một năm sau khi sinh, con của những bà mẹ được bổ sung vitamin D tăng nhiều hơn 0,4kg cân nặng và 1,6cm chiều dài so với nhóm đối chứng.
Thực trạng còi xương ở trẻ nhỏ và phụ nữ có thai ở nước ta
Tuy chưa có số liệu thống kê một cách đầy đủ, nhưng tại các phòng khám bệnh nhi khoa, một số lượng lớn trẻ đến khám có dấu hiệu còi xương sớm (ngay trong tháng đầu tiên hoặc tháng thứ 2 sau khi sinh, trẻ có dấu hiệu quấy khóc, ngủ không ngon giấc, thóp rộng, tóc rụng xung quanh đầu theo hình vành khăn...) và gặp nhiều ở trẻ được bú sữa mẹ hoàn toàn. Những trẻ này được chẩn đoán là còi xương, nếu được điều trị tích cực bằng vitamin D thì cho những kết quả rất tốt. Bởi vậy các bà mẹ nên chú ý các dấu hiệu sớm này và mang trẻ đến khám bác sĩ.
Yếu tố nguy cơ của bệnh thiếu vitamin D, còi xương, mềm xương ở nước ta
Một yếu tố phổ biến là thực phẩm sữa giàu calci và vitamin D chưa được sử dụng rộng rãi ở nước ta. Các thực phẩm được tăng cường vitamin D và calci chưa phổ biến đến mọi tầng lớp. Tại các vùng nông thôn, vùng khó khăn... tuy có được tiếp xúc nhiều hơn với ánh sáng mặt trời, giúp cơ thể tổng hợp được một phần vitamin D, nhưng khẩu phần ăn lại nghèo nàn, thiếu calci và vitamin D cho cả mẹ và con, do vậy bệnh vẫn có nguy cơ xuất hiện.
Tại các thành phố lớn, ngay cả các tầng lớp có thu nhập khá, bữa ăn có khá hơn vùng nông thôn nhưng bệnh vẫn hay gặp, yếu tố liên quan chính là mẹ và bé không được tiếp xúc với ánh sáng mặt trời, trẻ luôn được giữ kín trong nhà, mẹ ra đường cũng che kín sợ rám nắng, và kết quả là không tận dụng được nguồn vitamin D tự nhiên do cơ thể tổng hợp.
Phòng ngừa và điều trị
* Chế độ ăn cho người mẹ khi mang thai: chú ý đến sữa và chế phẩm có nhiều calci và vitamin D, các thực phẩm nguồn hải sản như cá, tôm, cua... Những thực phẩm có tăng cường vitamin D và calci cũng rất tốt.
* Bổ sung vitamin D, calci cho người mẹ khi mang thai: ngay khi ăn một khẩu phần khá sung túc, vẫn không cung cấp đủ nhu cầu calci và vitamin D cho người mẹ có thai trong 3 tháng cuối. Theo điều tra của Viện Dinh dưỡng, khẩu phần ăn trung bình hiện nay của người Việt Nam chỉ đạt 50-70 nhu cầu calci và vitamin D, do vậy việc bổ sung thêm chế phẩm giàu calci và vitamin D là cần thiết. Phác đồ đang được nhiều nước áp dụng như sau:
- Bổ sung hàng ngày 400 đơn vị vitamin D (10microgam) trong suốt thời gian cóthai.
- Liều cao 1.000 đơn vị vitaminD/ngày (25microgam) trong suốt 3 tháng cuối của thời kỳ thai nghén, hoặc 100.000 đơn vị (2.500mg/d) một liều duy nhất vào ngày đầu của 3 tháng cuối mang thai. Phác đồ này được áp dụng cho những vùng tiêu thụ sữa ít, thiếu ánh sáng mặt trời, hoặc ít có điều kiện được chăm sóc y tế.
* Bổ sung sớm vitamin D và calci cho trẻ sau khi sinh.
- Với trẻ sinh đủ tháng: nhiều nước khuyến nghị bổ sung ít nhất 400 đơn vị/ngày cho trẻ bú mẹ. Với trẻ ăn sữa tăng cường vitamin D và calci cần được cân nhắc hơn.
- Trẻ sinh thiếu tháng, thiếu cân:
Hội nhi khoa Hoa Kỳ khuyến nghị trẻ non tháng cần được bổ sung thêm tối thiểu 400 đơn vị vitamin D mỗi ngày cùng với ăn sữa công thức có bổ sung vitamin D.
Hội tiêu hóa – nhi khoa châu Âu khuyến nghị cần bổ sung thêm 1.000 đơn vị (25 microgam) vitamin D mỗi ngày cho trẻ thiếu tháng bú sữa mẹ.
* Tắm nắng đúng cách, tận dụng ánh sáng mặt trời để giúp cơ thể tự tổng hợp vitamin D: tối thiểu 2 lần trong tuần, mỗi lần 20-30 phút, vào khoảng 7-8 giờ sáng hoặc 4-5 giờ chiều (với ánh nắng dịu) cho trẻ được cởi trần, đội mũ, để tiếp xúc với ánh sáng mặt trời, cũng là biện pháp phối hợp quan trọng để có thêm vitamin D.
PGS.TS. Nguyễn Xuân Ninh