Theo Bộ Tài nguyên và Môi trường (TNMT), môi trường nước ta đang chịu nhiều áp lực lớn từ phát triển kinh tế - xã hội trong nước và từ cả quốc tế. Hàng năm, có hàng nghìn dự án thuộc đối tượng phải lập báo cáo đánh giá tác động môi trường, trong đó có một xu thế là các dòng vốn FDI có chiều hướng dịch chuyển vào các ngành tiêu tốn năng lượng và tài nguyên, nhân lực, không thân thiện với môi trường. Thực tế này càng đáng lo ngại trong bối cảnh còn nhiều những lỗ hổng của pháp luật về quản lý công nghệ…
"Chính" thì lỏng lẻo, phụ trợ "bỏ quên"
Bộ TNMT đánh giá khu vực có vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài (FDI) hiện đóng vai trò lớn trong xuất khẩu của Việt Nam với khoảng 70% kim ngạch xuất khẩu và 59% kim ngạch nhập khẩu của Việt Nam. Tuy nhiên, FDI có chiều hướng dịch chuyển dòng vốn vào các ngành tiêu tốn năng lượng và tài nguyên, nhân lực, không thân thiện với môi trường như luyện kim, sửa chữa tàu biển, dệt may, da giày, khai thác và tận thu khoáng sản không gắn với chế biến sâu, sản xuất bột giấy, sản xuất hóa chất, chế biến nông sản thực phẩm…; chưa đạt được mục tiêu thu hút công nghệ cao, công nghệ nguồn và chuyển giao công nghệ…
Những lỗ hổng về quản lý công nghệ là kẽ hở lớn mà rác công nghệ lọt qua, gây ô nhiễm môi trường nghiêm trọng.
Trong buổi thảo luận ở Hội trường Quốc hội về dự án Luật chuyển giao công nghệ (sửa đổi) ngày 22/11/2016 vừa qua, đại biểu Lê Minh Thông (Thanh Hóa) cho thấy có thực trạng không ít các nhà đầu tư "thổi phồng công nghệ" để được chấp thuận đầu tư.
Tất nhiên để "thổi phồng" được, theo ông Thông phản ánh là do chúng ta không có sự kiểm soát và quản lý công nghệ, không có phân công phân cấp thẩm định giám sát công nghệ, nhất là nhóm công nghệ khuyến khích chuyển giao nên đã tạo ra những lỗ hổng trong việc chấp thuận chủ trương đầu tư của các dự án đầu tư. Chính những lỗ hổng của pháp luật về quản lý công nghệ này nên thực tế đã phát sinh những thảm họa về môi trường mà hiện nay chúng ta đang phải gánh chịu và nỗ lực khắc phục, điển hình như các dự án bô-xít ở Tây Nguyên, Formosa ở Hà Tĩnh, mở rộng Nhà máy Gang thép Thái Nguyên, Nhà máy Nhiệt điện Nam Định, Nhà máy Đạm Ninh Bình...
Do công tác thẩm định giám sát công nghệ của các dự án đầu tư chưa được quan tâm đưa vào luật một cách cụ thể nên việc đưa công nghệ kèm theo thiết bị lạc hậu trong thời gian qua đã để lại hậu quả là các dự án đầu tư tiêu tốn tiền của, hoạt động không hiệu quả, thua lỗ và kèm theo là gây ô nhiễm môi trường.
Một "lỗ hổng" nữa trong các dự án đầu tư có thể bao gồm nhiều công nghệ thuộc nhiều ngành, lĩnh vực, luôn bao gồm công nghệ chính và các công nghệ phụ trợ đi kèm như những công nghệ xử lý phế thải, nước thải, khí thải... Tuy nhiên, bấy lâu nay, chúng ta đã quá mải mê tập trung vào mảng công nghệ chính, nhất là các công nghệ thuộc dạng khuyến khích chuyển giao mà "bỏ quên" các công nghệ phụ trợ đi, thường lại là những công nghệ lạc hậu.
Không thu hút đầu tư bằng… tiêu chuẩn thấp
Ông Hoàng Dương Tùng - Phó Tổng Cục trưởng Tổng cục Môi trường cho biết, trong những năm vừa qua, bảo vệ môi trường ở các khu, cụm công nghiệp luôn là vấn đề “nóng” được xã hội quan tâm.
Một số khu, cụm công nghiệp mặc dù có tỷ lệ lấp đầy cao nhưng vẫn chưa đầu tư xây dựng hệ thống thu gom và xử lý nước thải tập trung. Nhiều doanh nghiệp trong khu công nghiệp đã tiến hành lập đánh giá tác động môi trường (ĐTM), cam kết bảo vệ môi trường và đề án bảo vệ môi trường nhưng chưa thực hiện đúng và đầy đủ các nội dung trong giấy phép đã được phê duyệt. Hầu hết Ban quản lý các khu kinh tế, khu-cụm công nghiệp mới chỉ tập trung vào những vấn đề thu hút đầu tư, chưa quan tâm đến công tác quản lý môi trường. Công tác thanh tra, kiểm tra phát hiện vi phạm bảo vệ môi trường còn chưa hiệu quả.
Bởi vậy nên trong báo cáo nghiên cứu: Việt Nam - thiên đường ô nhiễm của các doanh nghiệp nước ngoài, dẫn chứng từ số liệu của Tổng cục Thống kê, PGS.TS. Đinh Đức Trường - Phó trưởng khoa Môi trường và đô thị, Trường ĐH Kinh tế quốc dân cho thấy có đến 80% khu công nghiệp Việt Nam đang vi phạm quy định về môi trường, trong đó, số DN có vốn FDI chiếm tới 60% trên tổng các DN xả thải vượt tiêu chuẩn.
Không ít doanh nghiệp FDI mang công nghệ bị cấm sử dụng ở các nước sang Việt Nam - nơi có tiêu chuẩn môi trường thấp hơn để tiếp tục vòng đời công nghệ, tận dụng chi phí đầu tư môi trường thấp, các loại thuế, phí đánh vào môi trường cũng thấp hơn ở công ty mẹ. Chính tiêu chuẩn thấp, hệ thống quan trắc lỏng lẻo, thiếu hệ thống quan trắc tự động đã mở ra "cơ hội" tạo sức hút để các doanh nghiệp FDI đổ vào đầu tư tại Việt Nam để tận dụng lợi thế về chi phí, có thể tiết kiệm được từ 10-50% chi phí so với nhiều quốc gia khác.
Bên cạnh việc bịt kín các lỗ hổng quản lý về mặt công nghệ, một hướng đi sâu xa nữa mà nhiều chuyên gia đề cập là việc hình thành liên kết tam giác trách nhiệm giữa Nhà nước - nhà trường - doanh nghiệp để thúc đẩy thương mại hóa một cách hiệu quả các kết quả nghiên cứu nhằm phát triển thị trường khoa học, công nghệ vốn yếu như hiện nay. Nhà nước cần hỗ trợ tạo điều kiện hình thành các công ty chuyên về tìm kiếm các công nghệ tiên tiến phù hợp với trình độ và nhu cầu của doanh nghiệp trong nước mà chủ yếu là doanh nghiệp nhỏ và vừa, có kinh phí đầu tư hạn chế. Các công ty này sẽ hỗ trợ và làm cầu nối giữa các nhà khoa học với các doanh nghiệp.
