Phế cầu là tác nhân gây viêm phổi thùy. Chủ yếu viêm ở một thùy phổi. Tuy nhiên viêm nhiều thùy cũng xảy ra khi phế cầu theo dịch viêm lan đến thùy phổi khác theo đường phế quản. Tổn thương còn có thể lan đến màng phổi, màng tim gây mủ màng phổi, màng ngoài tim. Mùa đông, nếu bị cảm lạnh, viêm đường hô hấp trên, sau đó rất dễ bị viêm phổi thùy do phế cầu.
Phế cầu gây bệnh như thế nào?
Phế cầu là vi khuẩn gram dương, chúng có thể được phân lập ở người khoẻ mạnh, tức người lành mang khuẩn, chủ yếu ở trẻ trước tuổi đi học. Vào mùa đông - xuân, do lạnh bệnh nhân bị giảm sức đề kháng, nên rất dễ mắc bệnh. Giai đoan đầu của bệnh, phế cầu lan theo đường bạch huyết, nếu các hạch bạch huyết này không ngăn chặn được, vi khuẩn sẽ vào máu gây vãng khuẩn huyết. Phế cầu phát triển ở niêm mạc hầu họng. Viêm phổi thường xảy ra khi có số lượng cao phế cầu ở niêm mạc hầu họng. Vỏ của vi khuẩn ức chế khả năng thực bào của bạch cầu. Bệnh nhân viêm phổi phế cầu thường suy giảm cơ chế bảo vệ đường thở tạm thời hoặc mạn tính, đó là yếu tố thuận lợi để phế cầu từ họng vào phế nang. Các phế nang chứa đầy dịch tiết, tạo điều kiện cho phế cầu nhân lên và lan ra những phế nang xung quanh.
Tổn thương thường chiếm cả một thùy phổi, phần phổi còn lại hoàn toàn bình thường.
 Tổn thương phế nang do phế cầu |
Dấu hiệu nhận dạng bệnh
Bệnh thường xuất hiện đột ngột sau cảm lạnh, viêm đường hô hấp trên, bệnh nhân có cơn rét run dữ dội, sau đó sốt cao 39 - 410C, thở nhanh, mạch nhanh, ho khan, đau ngực, buồn nôn, nôn. Bệnh tiến triển đến cao điểm vào ngày thứ hai, thứ ba với các triệu chứng rất mệt, ho khạc đờm màu gỉ sắt do chảy máu trong phế nang, thở nhanh nông, vã mồ hôi, Herpes môi. Cử động lồng ngực bên bệnh giảm, rung thanh tăng, đôi khi sờ thấy tiếng cọ màng phổi. Gõ đục khi vùng đông đặc rộng. Nghe phổi rì rào phế nang giảm, có ran nổ, tiếng thổi ống, tiếng cọ màng phổi. Hiện nay do có thuốc kháng sinh tốt nên triệu chứng bệnh thường không điển hình như trên. Có khi bệnh nhân chỉ có đau ngực, thậm chí không sốt và khạc đờm. Ở người già, có khi khám không thấy triệu chứng thực thể gì, nhưng triệu chứng loạn thần nhiễm khuẩn lại nổi bật lên.
Nếu điều trị bằng penixilin G bệnh đỡ nhanh, thường hết sốt sau 24 - 36 giờ. Nếu sốt tái lại thì thường liên quan đến các ổ nhiễm khuẩn ngoài phổi, chít hẹp phế quản do ung thư hoặc dị vật, dị ứng thuốc, viêm tắc tĩnh mạch ở vị trí truyền dịch hoặc do bội nhiễm khác. Trường hợp không được điều trị, sau khi phát bệnh 5 - 10 ngày, cơn xuất hiện với triệu chừng nhiệt độ giảm nhanh về bình thường hoặc dưới mức bình thường, đái nhiều, vã mồ hôi, có thể trụy tim mạch đưa đến tử vong.
Chụp Xquang phổi thấy hình ảnh điển hình là một đám mờ chiếm cả thùy phổi, có phế quản hơi. Đám mờ có thể không rõ ở những bệnh nhân mất nước nhiều hoặc có khi thấy nhiều ổ đông đặc, tràn dịch màng phổi. Xét nghiệm máu ngoại vi: bạch cầu tăng cao, máu lắng tăng. Nhuộm gram đờm thấy phế cầu khuẩn gram dương đứng thành cặp. Cấy máu, cấy dịch màng phổi hoặc cấy bệnh phẩm dương tính. Phản ứng điện di miễn dịch đối lưu phát hiện kháng nguyên polysaccharid vỏ phế cầu trong đờm, máu, dịch màng phổi, nước tiểu nếu làm trước điều trị kháng sinh.
Biến chứng của bệnh
Bệnh có thể có những biến chứng sau: tràn dịch màng phổi với số lượng dịch ít; mủ màng phổi gặp ở bệnh nhân khi điều trị kháng sinh muộn hoặc không đúng kháng sinh có tác dụng với phế cầu. Trường hợp mủ màng phổi, bệnh nhân bị sốt kéo dài, bạch cầu tăng cao; tràn dịch màng ngoài tim với biểu hiện: sốt kéo dài, mạch nhanh, đau ngực, cọ màng ngoài tim, Xquang thấy bóng tim to. Một số biến chứng xa có thể gặp là: viêm màng não, đây là biến chứng nguy hiểm tính mạng, nhất là với bệnh nhân già yếu; viêm màng trong tim; viêm nội nhãn; viêm phúc mạc; viêm khớp nhiễm khuẩn.
Chữa trị đặc hiệu
Điều trị dùng kháng sinh có hiệu lực cao đối với phế cầu, tốt nhất là penixilin G. Nếu bệnh nhân bị dị ứng với thuốc này thì sử dụng những kháng sinh khác cũng có hiệu quả cao như: ampixilin, cephalosporin thế hệ III (cefazolin), nhóm macrolid, clindamyxin.
Bệnh nhân cũng cần được bồi phụ nước, điện giải. Điều trị triệu chứng như giảm đau ngực dùng paracetamol, aspirin, meperidin. Thuốc giảm ho, long đờm, hạ nhiệt. Trường hợp có các biến chứng thì cần phải điều trị tích cực, nhất là biến chứng viêm mủ màng phổi, viêm màng ngoài tim...
Phòng bệnh dùng vaccin chống phế cầu cho các đối tượng có nguy cơ cao mắc bệnh như: bệnh nhân suy thận mạn tính, hội chứng thận hư, ghép thận, bệnh Hodgkin, đa u tủy...
ThS. Phạm Thanh Tùng