Con người đang thua cuộc với vi khuẩn?
Một nghiên cứu gần đây của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) cho biết, gần 2/3 số người được hỏi đến từ nhiều quốc gia tin rằng thuốc kháng sinh có thể sử dụng để điều trị cảm cúm. Mà cảm cúm thì được gây ra bởi virut, trong khi thuốc kháng sinh diệt vi khuẩn chứ không diệt virut. Bên cạnh đó, nhiều người đã nhận thức được kháng kháng sinh là một vấn đề toàn cầu và ảnh hưởng đến bản thân mỗi người, nhưng họ vẫn không thể ngăn cản họ lạm dụng các loại thuốc.
Cần nhớ rằng, cứ mỗi lần sử dụng kháng sinh, là chúng ta lại đang tăng thêm cơ hội cho các chủng vi khuẩn kháng thuốc phát triển. Vi khuẩn thể hiện rất tốt trong cuộc chơi của sự tiến hóa. Các chủng nhạy cảm với kháng sinh bị tiêu diệt, mở ra cơ hội nhiều hơn cho các vi khuẩn kháng thuốc phát triển để thế chỗ chúng. Vi khuẩn cũng có một sự “thông minh” trong các chiến lược chống lại kháng sinh. Chúng hoàn thành rất tốt khả năng di truyền gen kháng thuốc cho thế hệ sau, thông qua nhiều cơ chế.
Các nhà khoa học vẫn đang miệt mài với việc tìm ra thuốc mới chống lại vi khuẩn.
Nguyên nhân tiếp theo dẫn đến cơn ác mộng kháng kháng sinh đến từ ngành chăn nuôi, nơi kháng sinh đang bị lạm dụng rộng rãi. Cơ quan Quản lý Thực phẩm và Dược phẩm Mỹ (FDA) ước tính số lượng kháng sinh được bán ra để sản xuất thức ăn chăn nuôi còn lớn hơn sản xuất thuốc cho con người. Trong số đó, phải kể đến việc sử dụng rộng rãi colistin, loại kháng sinh hiếm hoi còn tác dụng điều trị E.coli ở động vật. Colistin là một loại thuốc cũ và giá thành rất rẻ. Nó được thêm vào thức ăn gia súc ở một số nước. Tuy nhiên, càng lạm dụng nó, vi khuẩn càng trở nên kháng thuốc. Trong một báo cáo gần đây đăng tải trên tạp chí Lancet Infectious Diseases, các nhà khoa học phát hiện ra 21% thịt lợn giết mổ tại Trung Quốc tồn tại vi khuẩn E.coli kháng colistin. Chủng này cũng xuất hiện ở 15% thịt được bán từ các nhà bán lẻ. E.coli kháng thuốc phải chịu trách nhiệm cho khoảng 1% bệnh nhân nhập viện.
Nguy hiểm hơn, với cơ chế di truyền của vi khuẩn, các gen kháng thuốc không chỉ được truyền trong cùng một chủng loại. Một số vi khuẩn cũng có thể nhận được gen kháng thuốc từ các chủng khác. Các nhà khoa học báo cáo cũng phát hiện ra gen kháng colistin trong trực khuẩn Klebsiella gây viêm phổi.
Sự khôn ngoan của vi khuẩn khiến các hãng dược nản lòng
Năm 1943, penicillin được phát hành chính thức, nhưng từ trước đó 3 năm, quan sát kháng penicillin đầu tiên cũng đã được ghi nhận trong phòng thí nghiệm. Tetracylin được giới thiệu vào năm 1950 thì vi khuẩn kháng thuốc xuất hiện trong cùng thập kỷ đó. Erythromycin cũng ra mắt năm 1953 và theo sau là vi khuẩn kháng nó năm 1968. Các khoảng thời gian tương tự với gentamicin là năm 1967 và 1979. Với vancomycin là năm 1972 và 1988. Imipenem phát hành năm 1985 thì kháng imipenem xuất hiện năm 1998. Và một trong những loại kháng sinh mới nhất của nhân loại, daptomycin ra đời năm 2003 thì chỉ 1 năm sau xuất hiện vi khuẩn kháng nó.
Rõ ràng chúng ta đang chơi trò đuổi bắt với vi khuẩn và thất bại ban đầu khiến không ít người nản chí. 15 trong số 18 công ty dược phẩm lớn nhất thế giới đang muốn bỏ rơi hẳn thị trường thuốc kháng sinh. Nguồn tài trợ đổ vào lĩnh vực này bị cắt giảm đáng kể. Số lượng thuốc kháng sinh ra đời cũng có xu hướng giảm dần. Giai đoạn 1980-1984 có 19 loại kháng sinh được phê chuẩn bởi FDA (giai đoạn 2000-2014, con số này chỉ còn 13).
Để phát triển một loại thuốc, người ta có thể chi phí cho các nghiên cứu lên đến vài tỷ USD. Và các công ty dược tư nhân chỉ chịu khó bỏ tiền khi loại thuốc nào đó được bán rộng rãi hoặc với mức giá sẽ đem về cho họ lợi nhuận. Thuốc kháng sinh thì không phải mặt hàng như vậy. Khi một loại thuốc mới ra đời, nó nằm trong thị trường chung, cạnh tranh với những loại thuốc cũ giá rẻ hơn.
Kể như có một loại thuốc mới đột phá được ra đời, nó nhiều khả năng chỉ được lưu trữ trong các khu điều trị đặc trưng, dành cho những bệnh nhân kháng thuốc nhất. Rõ ràng, chẳng ai chịu bỏ ra vài tỷ USD vì điều này. Thuốc kháng sinh mới không có một thị trường lớn.
Nhưng vẫn còn đó những hy vọng...
Rõ ràng chúng ta đang thua trong cuộc chiến với vi khuẩn, nhưng vẫn còn đó những tia sáng ở cuối đường hầm, bởi có nhiều giải pháp đã được đưa ra. Trong đó, đáng khích lệ nhất là sự chung tay phối hợp của nhiều nhóm quốc gia và tổ chức như các nước thuộc nhóm G7, G20 và cả WHO. Bên cạnh đó, ngành dược phẩm ở một số quốc gia cũng thể hiện quyết tâm của mình. Tại Diễn đàn kinh tế thế giới đầu năm 2016 tại Davos, Thụy Sĩ, chúng ta đã được chứng kiến thỏa thuận giữa 85 công ty công nghệ sinh học, dược phẩm và y tế trong cuộc chiến với kháng kháng sinh.
Những tia sáng khác được lóe lên ở Hoa Kỳ như thỏa thuận ngân sách liên bang thông qua vào năm ngoái quyết định tăng chi tiêu trong lĩnh vực nghiên cứu và phát triển thuốc kháng sinh thêm 375 triệu USD. Gần một nửa trong số này hiện đã được đầu tư cho Trung tâm Kiểm soát và Phòng ngừa dịch bệnh để chuẩn bị cho cuộc chiến kháng kháng sinh này.
Viện Y tế Quốc gia Hoa Kỳ cũng nhận thêm 100 triệu USD để nghiên cứu thuốc kháng sinh. 96 triệu USD cũng được đầu tư cho Cơ quan Nghiên cứu và phát triển sinh học tiên tiến để khám phá các loại thuốc mới. Cuối năm nay, họ sẽ ngay lập tức bước vào một nghiên cứu thuốc kháng sinh. Kế hoạch sau đó sẽ là chi tiêu 30 triệu USD mỗi năm cho lĩnh vực này.
Việc các nguồn đầu tư liên tục đổ vào nghiên cứu kháng sinh là một tín hiệu rất tốt. Trong nhiều năm nay, chi tiêu trong lĩnh vực này của Nhà nước hầu như rất nghèo nàn và không có đột phá, thì hiện tại, ở Hoa Kỳ, cả Tổng thống và Quốc hội đều nhìn nhận ra rằng thuốc kháng sinh cần nhận được sự quan tâm từ phía Nhà nước và thúc đẩy việc tài trợ nhiều hơn. Dù các công ty tư nhân đã mất dần sự quan tâm của họ đến lĩnh vực này, sẽ là rất cần thiết với sự vào cuộc của Nhà nước để chống lại mối đe dọa về kháng kháng sinh ngày càng tăng.
Tuy nhiên, cũng phải lưu ý một điều rằng các loại kháng sinh mới ra đời cũng giống như chúng ta tiếp tục chơi trò rượt bắt với vi khuẩn. Vì lý do này, nhiều nguồn tài trợ đang đi về hướng phòng ngừa, kiểm soát lây nhiễm và quản lý việc sử dụng kháng sinh. Đây cũng là một dấu hiệu tích cực bởi ngăn ngừa nhiễm khuẩn thông qua các biện pháp y tế công cộng vừa giúp cải thiện sức khỏe con người mà không tiếp tay cho vi khuẩn tiến hóa đến sự đề kháng với kháng sinh.