Hiện tượng dị ứng (hay còn gọi là quá mẫn) là một dạng phản ứng có hại của hệ thống miễn dịch đối với các tác nhân từ môi trường sống mà bình thường vốn ít gây nguy hại như bụi nhà, phấn hoa, lông súc vật, nấm mốc, thức ăn, thuốc, hóa chất, nọc côn trùng… (các tác nhân này còn được gọi là các dị nguyên).
Nguyên nhân gây ra các bệnh dị ứng còn chưa được biết chính xác nhưng được cho là do sự kết hợp của các yếu tố chủ thể (như tuổi, giới, chủng tộc, di truyền) với yếu tố môi trường. Trẻ em, đặc biệt là trẻ nam, có nguy cơ bị mắc các bệnh dị ứng cao hơn so với người lớn. Các yếu tố môi trường cũng đóng một vai trò quan trọng trong việc gây ra tình trạng dị ứng, trong đó các yếu tố được nói đến nhiều nhất là nhiễm khuẩn và sử dụng kháng sinh, ô nhiễm môi trường, tiếp xúc với dị nguyên, đặc biệt trong giai đoạn đầu đời, nhiễm giun, sán, kí sinh trùng và sự thay đổi chế độ ăn. Trẻ em được nuôi hoàn toàn bằng sữa mẹ cũng có ít nguy cơ mắc các bệnh dị ứng hơn so với những trẻ em được nuôi bằng sữa bột.
Các biểu hiện của tình trạng dị ứng
Biểu hiện và mức độ của các triệu chứng dị ứng ở mỗi cá thể tùy thuộc vào mức độ mẫn cảm của cơ thể, loại bệnh dị ứng mà cá thể đó mắc cũng như số lượng và cách tiếp xúc của dị nguyên gây bệnh. Các triệu chứng dị ứng có thể xuất hiện tức thì trong vài giây đến vài phút sau khi tiếp xúc với dị nguyên, nhưng cũng có thể xuất hiện muộn sau vài ngày, vài tuần. Các triệu chứng dị ứng có thể xuất hiện đồng thời ở nhiều cơ quan nhưng cũng có thể chỉ đặc hiệu ở một hệ thống cơ quan. Các dị nguyên trong không khí như bụi nhà, phấn hoa, nấm mốc… thường gây ra các triệu chứng dị ứng ở những vùng có tiếp xúc với không khí như mắt, mũi, phổi.
Cần tránh tiếp xúc các dị nguyên gây bệnh như phấn hoa. |
Điều trị các bệnh dị ứng
Điều trị các bệnh dị ứng nói chung có 3 vấn đề cơ bản là: phải tránh được việc tiếp xúc với các dị nguyên gây bệnh, sử dụng các thuốc chống dị ứng để giảm triệu chứng và điều trị giảm mẫn cảm đặc hiệu.
Tránh tiếp xúc với dị nguyên là cách đơn giản và hiệu quả nhất để điều trị các bệnh dị ứng nhưng thường rất khó thực hiện được trong thực tế. Việc loại bỏ hoàn toàn các dị nguyên vi thể trong không khí như bụi nhà, nấm mốc, phấn hoa là điều gần như không thể, nhưng giảm được số lượng các dị nguyên tiếp xúc trong môi trường sống và làm việc cũng có thể giúp cải thiện các triệu chứng dị ứng, giảm nhu cầu sử dụng thuốc chống dị ứng và cải thiện chất lượng cuộc sống. Để có thể thực hiện được điều này, cần tránh ra ngoài vào những lúc phấn hoa rụng nhiều (khoảng 10 giờ sáng), không nuôi chó, mèo trong nhà, không đến những nơi có nhiều cây cối, thường xuyên giặt chăn ga gối đệm, hạn chế dùng thảm và rèm treo cũng như các vật dụng có khả năng bắt bụi, đảm bảo đủ ánh sáng, dùng máy điều hoà không khí…
Những người có tiền sử dị ứng thuốc cần tuyệt đối tránh sử dụng lại loại thuốc mà mình đã từng bị dị ứng và mỗi khi đi khám chữa bệnh, phải thông báo cho thầy thuốc loại thuốc mà mình bị dị ứng. Những người có tiền sử dị ứng với một loại thức ăn nào đó như tôm, cua, mực… cũng phải tuyệt đối tránh tiếp xúclại với thức ăn đó dưới mọi hình thức. Các thuốc chính được sử dụng trong điều trị các bệnh và phản ứng dị ứng là nhóm corticosteroid (như prednisolone, methylprednisolone, dexamethasone…), nhóm kháng histamine H1 (như fexofenadine, loratadine, levocetirizine, desloratadine, hydroxyzine…), các thuốc kháng leukotrien (như montelukast, zafi rlukast…), thuốc bảo vệ màng dưỡng bào (như ketotifen, nedocromil…) và adrenaline. Corticosteroid được sử dụng đường toàn thân hoặc tại chỗ trong điều trị hầu hết các bệnh dị ứng như hen phế quản, viêm mũi dị ứng, chàm, viêm da tiếp xúc… Các thuốc kháng histamine H1 cũng có thể được dùng đường toàn thân hoặc tại chỗ, có tác dụng tốt với các trường hợp mày đay, viêm mũi dị ứng, viêm kết mạc dị ứng. Các thuốc kháng leukeotrien hiện được sử dụng chủ yếu trong điều trị hen phế quản và viêm mũi dị ứng, tuy nhiên, một số nghiên cứu cho thấy nó còn có tác dụng tốt trong điều trị các trường hợp mày đay mạn tính. Adrenaline là thuốc được lựa chọn hàng đầu trong điều trị các phản ứng dị ứng cấp tính nặng như sốc phản vệ, phù Quincke, mày đay… Các thuốc bảo vệ màng dưỡng bào hiện chỉ còn được sử dụng trong điều trị một số bệnh lý dị ứng ở trẻ em do có tác dụng tương đối yếu. Giảm mẫn cảm đặc hiệu với dị nguyên gây bệnh là phương pháp điều trị các bệnh dị ứng bằng cách đưa vào cơ thể một lượng dị nguyên gây bệnh tăng dần để cơ thể có thể dung nạp dần với các dị nguyên đó, được chỉ định khi người bệnh không thể tránh được việc tiếp xúc với dị nguyên gây bệnh và không đáp ứng với điều trị bằng các thuốc chống dị ứng. Giảm mẫn cảm có thể được tiến hành qua đường tiêm hoặc ngậm dưới lưỡi. Các nghiên cứu cho thấy, giảm mẫn cảm đặc hiệu có hiệu quả tương đối tốt với dị ứng do nọc côn trùng, hen phế quản, viêm mũi dị ứng, viêm kết mạc dị ứng và một số trường hợp dị ứng thuốc.
Cơ địa dị ứng thường tồn tại suốt đời nhưng các triệu chứng dị ứng lại có thể thay đổi theo thời gian. Các bệnh dị ứng thường khởi phát ở trẻ nhỏ, ổn định dần ở tuổi dậy thì và tái phát, sớm hay muộn tùy thuộc vào môi trường sống và lối sống của mỗi người.
BS. NGUYỄN HỮU TRƯỜNG
