Cây xó nhà còn có tên khác là trầm dứa, huyết giác, là loại cây nhỡ, cao tới 10m, to 30cm, ở gốc thân thẳng, một số thân già hoá gỗ, rỗng giữa màu đỏ nâu, nhánh có sẹo, lá to, ngang. Lá hình lưỡi kiếm, cứng, màu xanh tươi, mọc cách, không có cuống. Lá rụng để lại trên thân một sẹo. Thường chỉ còn một bó lá tụ tập trên ngọn. Cụm hoa mọc thành chùm dài tới 1m, Hoa tụ từng 2-4 hoa gần nhau. Hoa nhỏ, đường kính 7-8 mm, màu lục vàng nhạt. Quả mọng hình cầu, đường kính chừng 1 cm. khi chín màu đỏ, chứa 3 hạt. Hạt hình cầu, đường kính 6-7 cm. Cây mọc hoang ở các vùng núi đá khắp cả nước.
Bộ phận dùng làm thuốc là phần thân hoá gỗ màu đỏ gọi là huyết kiệt ở những cây già. Chặt về phơi khô là dùng được.
Một số bài thuốc thường dùng
Thuốc bổ máu: Huyết kiệt 100g, vừng đen 30g, ngải cứu 20g, gạo nếp rang 10g, hoài sơn 100g, hà thủ ô 100g, quả tơ hồng 100g, đỗ đen sao cháy 100g. Tất cả tán bột trộn với mật làm thành viên, ngày dùng 10 - 20g. Dùng liền 10 ngày.
Thông huyết ứ, giảm đau khi bị bong gân: Huyết kiệt, quế chi, đại hồi, địa liền, thiên niên kiện, mỗi vị 20g. Tất cả tán nhỏ, ngâm trong 500ml rượu trắng trong 1 tuần. Khi bị bong gân rót ra chén nhỏ, lấy một miếng bông thấm rượu thuốc bôi vào chỗ đau, xoa bóp trong 15 phút. Ngày làm 3 lần, dùng liền 3- 5 ngày.
Chữa bị thương tụ máu do té ngã hay phong thấp đau nhức: Huyết kiệt 15 g, huyết dụ cả lá, hoa, rễ 30g, sắc uống. Dùng 7-10 ngày.
Hoặc: Huyết kiệt 20g, quế chi 20g, thiên niên kiện 20g, đại hồi 20g, địa liền 20g, gỗ vang 40g. Các vị tán nhỏ, cho thêm 500ml rượu 30 độ, ngâm trong một tuần, lấy ra vắt kiệt, bỏ bã. Dùng bông tẩm rượu thuốc bôi và xoa bóp chỗ đau.
Rượu xoa bóp làm khí huyết lưu thông, giảm đau, giãn gân cơ trong các trường hợp bị chấn thương bầm máu, sưng tấy đau: Huyết kiệt 40g, ô đầu 40g, thiên niên kiện 20g, địa liền 20g, long não 15g; đại hồi 12g, quế chi 12g. Tán nhỏ các vị thuốc, ngâm với một lít rượu trong một tuần. Lọc bỏ bã, thêm rượu cho vừa đủ một lít. Xoa nhẹ nhàng lên chỗ bị sưng đau.
Bác sĩ TRẦN THỊ HẢI
