Có lẽ không ở quốc gia nào mà những nghề cao quý như giáo viên, bác sĩ, công an bị lôi ra réo chửi nhiều như ở xứ mình. Và sau mỗi trận bão mạng thì lại thấy thầy chả ra thầy, trò chả ra trò, phụ huynh chả ra phụ huynh, bác sĩ chả ra bác sĩ, bệnh nhân chẳng ra bệnh nhân. Tất cả ứng xử với nhau như luật rừng. Thế rồi citizen từ khắp cả nước tự mở phiên tòa bằng cách chửi, mỗi người đóng góp vô một tập hợp từ cay nghiệt, độc địa, nguyền rủa, tục tĩu. Những gì người quan sát ứng xử trên mạng, dù họ đều là tri thức, thấy cũng thiếu nhân văn chẳng kém gì kẻ “tội đồ” đang bị ném đá giữa các diễn đàn.
Dường như điều người ta dạy trẻ con nhiều nhất, mong muốn ở trẻ nhiều nhất là phải học thật giỏi, bằng mọi giá, học thêm học nếm, học nhồi học nhét..., miễn là học giỏi.
Rồi người ta bỏ công ra cắt nghĩa về sự loạn trào, suy đồi của xã hội. Thực ra nguyên nhân cũng đơn giản lắm. Để tôi kể mấy câu chuyện thế này:
Tôi có thói quen hay chu du tùy hứng một mình, kiểu như đi Đông Hà mà thấy vui thì sang tiếp Lào, đi họp ở Kuala Lumpur hứng chí lại mua vé đi tiếp Ấn Độ. Người nhà lắm khi chỉ biết có kế hoạch ban đầu nên nhiều lúc cũng nghĩ mình mà cứ lang bang ở các ngã ba biên giới rồi ngã tọt xuống đâu mất tích thì cảnh sát bốn nước vào cuộc cũng không biết đâu mà tìm. Mẹ tôi vì thế hay lo, nhất là cái đoạn tôi thường một mình đi cùng lái xe trên đường thiên lý. Lần nào đi đâu bà cũng nhắc và càm ràm rất lâu. Thấy trước khi lên đường bà toàn nói gở nên tôi hay gạt đi. Nhưng lắm lúc nghĩ lại thì cũng thấy mình liều, nếu như không phải vì may mắn.
Hồi năm ngoái tôi từ trại viết Kiên Giang về Sài Gòn, trên đường đến sát ngã ba Đồng Tháp - An
Giang thấy cái cột mốc Long Xuyên. Nghĩ bụng cả miền Tây mình còn mỗi Long Xuyên, Châu Đốc là chưa đi, mới báo trưởng trại là mọi người cứ về Sài Gòn trước, thả tôi ở đấy để vào Long Xuyên mấy hôm. Tôi ở lại Long Xuyên nửa ngày thì biết Châu Đốc cách đấy có 60 cây nên sáng sau lại đi tiếp. Trước cổng khách sạn Châu Đốc có chục bác xe ôm, bác nào cũng đen đúa, bặm trợn kinh khiếp như nhau, đồng loạt lao vào chào mời. Tôi chỉ bừa một gã. Xế xe ôm chở tôi đi sâu vào trong rừng tràm Trà Sư, rồi lên Núi Cấm, rong ruổi qua bao đường đất dễ đến trăm cây. Mới đầu thỏa thuận có thế thôi, xong rồi biết ở đấy gần cửa khẩu Campuchia, tôi bảo gã chở tiếp ra biên giới lúc trời đã chạng vạng chiều, rồi tối nhọ mặt người mới về đến khách sạn. Gã tài xế trông mặt mũi bặm trợn là thế nhưng toàn bộ chuyến đi 10 tiếng ứng xử rất nền nã. Thứ nhất là mặc cả qua loa rồi sau đi phát sinh thêm mấy điểm nữa thì gã bảo muốn trả bao nhiêu thì trả. Thứ hai là kiên nhẫn chờ đợi vài tiếng đồng hồ và tấp ngang tấp dọc theo ý muốn rất tức thời của khách. Thứ ba là không bình luận và hỏi bất cứ câu gì cá nhân, đặc biệt là điều mà ai cũng ngứa miệng muốn hỏi “Ủa sao chị lại đi từ Hà Nội đến biên giới Tây Nam một mình, bạn bè chị đâu, chồng con chị đâu?”. Thứ tư là không về hùa nói xấu bất cứ ai mỗi khi khách hàng buột miệng đưa ra lời bình luận. Mãi đến chặng cuối từ biên giới về, gã mới tiết lộ gã theo đạo Cao Đài, ngày nào cũng ngồi cầu nguyện, bảo em có cái CD nghe giảng đạo thích lắm, cứ chiều chiều chạy xe ôm về là em lên sân thượng bật đĩa lên nghe. Suốt 30 cây số, tôi phải nghe gã “giảng đạo”, chủ yếu là những lý thuyết mà đạo nào cũng có về kiếp trước kiếp sau, rằng “Nhiều lúc em thấy sao mình cực quá mà nhiều người sướng quá vậy, thầy bảo là vì kiếp trước họ sống tốt nên kiếp này được hưởng”… Những lời “giảng đạo” của gã ngây thơ và giản đơn, nhưng có sao đâu vì gã tin vào điều đó để sống tốt, để không đố kỵ, không tham sân si. Và tôi là người đang được hưởng cái tốt đẹp và nhã nhặn mà tôn giáo của gã đem lại.
Tôi cũng đi công việc các tỉnh nhiều nên vẫn thuê luôn một anh tài xế, đi lâu thành quen. Cũng là thuê bừa thôi. Chả biết sao gã tài này làm tôi yên tâm, thứ nhất là đi chậm như cụ, thứ hai là không tham, thứ ba là luôn vui lòng chấp nhận mọi hoàn cảnh một cách vui vẻ, thứ tư là cực ít lời, không cay nghiệt bất cứ điều gì và cũng không bao giờ hỏi bất cứ câu gì thuộc về cá nhân. Đi rừng rú tôi toàn sử dụng chiếc ghế xe Innova của gã ngủ tì tì. Thức dậy thì thấy đã gần về tới nhà. Đến chuyến thứ hai thì biết gã cũng sùng đạo, là đạo Phật. Mỗi lần đến bữa, mời gã ngồi cùng bàn, tất cả mâm cao cỗ đầy ê hề thì gã chỉ ăn đậu phụ. Vừa ăn gã cũng vừa… giảng đạo cho mọi người. Khổ thế. Mẹ tôi lo rõ thừa, vì tôi toàn gặp phải tài xế ăn chay thôi.
Hồi đầu tiên tôi về Đường Lâm, thấy nhà nào cũng đua nhau làm dịch vụ, là phục vụ bữa trưa cho khách, ai nấy đều rất nhiệt tình chào mời. Sau tôi vào bừa nhà bác Thể, rồi chục lần sau đều vào nhà bác ấy vì bác tốt bụng, chân thật và ứng xử nền nã, tiền bạc dịch vụ thì công bằng khỏi nói. Nhìn ảnh Đức Mẹ trên tường mới biết bác theo đạo Thiên Chúa. Có lúc vãn khách, vui chuyện bác kể hết chuyện nọ tới chuyện kia, cả chuyện có bận đi chơi xa, tất cả bạn bè hôm ấy được tự do nên rủ rê bác “vui chơi” một đêm, mình bác không. Lúc kể lại bác vẫn còn tỏ thái độ không hài lòng, rằng “Tôi thấy cứ thế nào ấy, nên tôi về trước”. Ừ, người theo đạo họ thế. Giữa lúc nhà nhà người người lo đi du lịch bị chặt chém, bị lừa đảo thì thế nào tôi lại toàn gặp người tử tế như thế.
Ấy là còn chưa kể về Hội An thì có thể còn gặp được cả trăm người tốt, những người bán hàng quà rong sẵn sàng chỉ cho bạn một hàng ăn khác hợp khẩu vị hơn, lát sau gặp lại khách đi qua còn tươi rói hỏi thăm khách ăn có ngon miệng không; những bà chị tốt bụng sẵn sàng đi bộ cùng khách đến gần cây số để chỉ đường rồi lại đi bộ về; một anh họa sĩ tranh đường phố sau khi bán xong bức tranh rẻ tiền thì tình nguyện đưa khách về tận khách sạn vì sợ đêm đã khuya, chưa kể còn vòng lẹ đi mua cho khách bình xịt mũi rồi quay lại đưa vội do thấy khách có vẻ cảm nắng, xong lặng lẽ phóng vụt xe đi không kịp nhận một lời cảm ơn, trước sự ngỡ ngàng của hai cô khách.
Những người không hề quen biết tôi gặp trên đường đi và đường đời ấy chẳng được học cao hiểu rộng gì hết, cũng không cao sang hay quyền cao chức trọng, nhưng họ nhân cách, tinh tế, nhã nhặn và nền nã. Thứ văn hóa tích lũy từ sự giáo dục chẳng phải trên ghế nhà trường. Còn cái xã hội đang loạn trào với vô số người học lắm hiểu nhiều, người sang người đẹp nhưng ứng xử thực như luật rừng.
Tôn giáo chỉ đơn giản là hướng con người vào việc ứng xử nhã nhặn để đừng làm nhau tổn thương. Mà không tôn giáo cũng chẳng sao, người ta có thể tiếp thu những điều tinh tế ấy từ lời răn dạy của gia đình, nhưng giờ dường như cái điều người ta dạy trẻ con nhiều nhất, mong muốn ở trẻ nhiều nhất là phải học thật giỏi, bằng mọi giá, học thêm học nếm, học nhồi học nhét sao cũng được, miễn là học giỏi để sau này có một chỗ đứng trong xã hội, để có thật nhiều tiền cho bố mẹ được mở mày mở mặt. Đi chùa người ta cũng chẳng bao giờ cầu thiên hạ thái bình (mà thiên hạ có thái bình thì mình và gia đạo mới bình yên được), chỉ cầu tài cầu lộc cho mình mà thôi.
Người ta không lấy thiện làm trọng mà chỉ lấy tài làm chính thì trách sao những đứa trẻ rất có giáo dục ấy lớn lên chả bắt trẻ bé hơn uống nước giẻ lau bảng hoặc văng tục ra với người đang học chữ mình, vì sao mà trên mạng người ta rùng rùng quăng vào mặt nhau những thứ bẩn hơn cả giẻ lau bảng để thanh trừng miệng lẫn nhau.
Tôi lại nhớ một câu của đạo diễn, NSND Trần Văn Thủy: “Hãy quên đi những vấn đề tài năng, GDP hay là kinh tế, cái chúng ta đang thiếu nhất ở đây là nhân cách”. Còn nhà phê bình Bùi Việt Thắng thì nói rằng “Chưa cần đến thông minh hay tài giỏi, chỉ cần mỗi người trong chúng ta đều tử tế thôi thì đất nước này cũng đã khác lắm rồi”.