Tối nọ, lang thang trên mạng, thấy nhà văn Trung Trung Đỉnh báo tin nhà văn Nguyễn Chí Trung vừa từ trần cách đấy 2 tiếng, tại Sài Gòn. Ông Đỉnh là lớp nhà văn đàn em, được ông Nguyễn Chí Trung trực tiếp phát hiện, dìu dắt để trở thành nhà văn, bằng một mô hình có một không hai trên thế giới này: Trại sáng tác văn học Khu V.
Tôi là lớp hậu sinh, tiếp xúc với ông sau những năm 80 của thế kỷ trước, chứ không được kề vai sát cánh như các nhà văn thời ở Trại sáng tác Khu V. Nhưng được các đàn anh kể nhiều giai thoại về ông, háo hức muốn gặp để... xác minh giai thoại.
Ví dụ nhà thơ Thu Bồn hồi còn sống kể: “Ông Trung rất thương tao, coi tao như em, nhưng ổng cũng hành tao đến khổ, ấy là cái cách ổng bắt tao đi... thực tế. Ổng là Tướng, trợ lý Tổng Bí thư, ổng đi đâu người ta tiếp, cần gì người ta lo, mà ổng lại chả có nhu cầu gì cho bản thân, tao là nhà thơ về hưu, túi không tiền, nhưng ổng đến đâu thấy hay là lôi tao tới đấy, rồi thả ở đấy, tưởng tao giống ổng, cũng được người ta đón tiếp, chả quen ai, bơ vơ, mà tiền không có, rất khổ, nhưng ổng nhiệt tình quá, cứ lôi đi thì mình bấm bụng đi rồi tính tiếp. Nguyên cái đận tính để tồn tại đã xẹp hết hứng sáng tác rồi”.
Tôi cũng ít nhất cũng một lần bị ông làm xẹp... hứng. Ấy là lần cùng mấy anh em nhà văn ở Đà Nẵng chuẩn bị một hội thảo rất hoành tráng, cấp khu vực nhưng tầm... quốc gia, về cái Trại sáng tác Khu V, mà ông Trung là người khởi xướng và chăm lo cho trại này từ đầu đến cuối. Biết tính ông nên định xong mọi việc mới báo với ông và mời ông vào. Chả biết thế nào mà ông Trung biết, thế là đang ở Campuchia ông lừ lừ về Đà Nẵng, nằm đấy và... điều hành mọi việc. Nhưng có một số việc vượt quá khả năng và tư duy của anh em hiện tại, thế là... tan, dù mọi việc đã đâu gần vào đấy...
Nhà văn Nguyễn Chí Trung tại Hội nghị Nhà văn trẻ Hội An năm 2006.
Nhưng chuyện này mới kinh. Ấy là hồi cách đây gần hai chục năm, thời ấy ông đương kim Thiếu tướng, trợ lý Tổng Bí thư Lê Khả Phiêu. Trước đó tôi chưa bao giờ gặp ông. Một hôm đang lơng tơng chạy ngoài đường thì có điện thoại, số lạ. Mở ra alô thì nghe giọng pha Bắc rất nhẹ: - Chào anh, tôi là Trung đây, có phải anh VCH đó không? - Dạ vâng ạ, Trung nào ạ? - Nguyễn Chí Trung ạ. Vẫn ngơ ngác ơ a thì đầu kia giải thích thêm: Tôi ở Hội Nhà văn ạ. - Ôi giời em chào anh. - Tôi mới vào xin gặp anh một lúc được không? - Dạ, anh ở đâu em đến đón. - Tôi đứng ở cổng Tỉnh ủy nhé. Vù con cup81 mọi thứ kêu loảng xoảng, trừ còi, lên đến nơi thấy ông già quần áo bộ đội nhàu nhàu, lùn béo đội mũ cối dép rọ đứng đợi, tay cầm cái bì nilon màu đen. Tôi chở ông về phòng làm việc của tôi cách đấy gần cây số. Ông bảo tôi có việc qua đây, ghé thăm anh em tí. Ngồi nói chuyện huyên thuyên, chủ yếu ông nói tôi dạ dạ phụ họa, ông đưa cái bì nilon: Có ít kẹo cho các cháu. Tôi mời ông ăn trưa ở quán cơm Hưng Long trên đường Trần Hưng Đạo, rồi chở ông về lại Tỉnh ủy, trong ấy có cái nhà khách nội bộ dành cho các cán bộ diện... nội bộ.
Chiều muộn ông lại điện: Anh có rỗi cho tôi nhờ ra bến xe. Tôi kinh ngạc: Anh đi xe khách à? - Chứ sao, anh lên đón tôi nhé, để tôi kịp xe, nghe nói bây giờ có xe vào Sài Gòn. - Anh ơi muốn đi thì sáng mai mua vé đi có ghế ngồi chứ giờ là bắt xe dọc đường phải đứng đấy, xe chật lắm, phức tạp lắm, anh đi không nổi đâu. - Kệ, anh cứ cho tôi đi. Hồi ấy bến xe Gia Lai còn ở chỗ khách sạn Hoàng Anh bây giờ và xe đi Sài Gòn thường xuất bến vào buổi sáng, giờ này chỉ ra chỗ gốc Vông đón xe dọc đường thôi. Đường cực xấu và xe cực... chuồng gà chứ không hiện đại và quy củ như bây giờ. Tôi bảo để em báo Văn phòng Tỉnh ủy lo phương tiện cho anh, ổng bảo, thôi đừng, anh cứ lên tôi nhờ. Lại phóng lên, ông bảo anh chở tôi đi ra tiệm bánh kẹo. Ông mua một mớ bánh kẹo mang về, bảo để cho chị em phục vụ phòng. Rồi lại mũ cối dép rọ xách ba lô lép kẹp ra cổng. Tôi chở ra gốc vông định mời ông ăn tạm gì thì một cái xe khói đen mù mịt lố nhố đầu người trờ tới, chưa vẫy nó đã rà vào, ông bước ra thì tay lơ xe đẩy ông lên xe, cái xe đầy nhóc. Tôi kẹp tay lơ trước khi nó nhảy lên xe: Mày bố trí chỗ ngồi cho ông già nhé, ổng là Thiếu tướng đấy rồi dúi cho nó cái ba lô của ông để nó đưa cho ông. Tiếng nó nói lại bạt trong gió: Yên tâm, bướng cháu cũng lo được...
Trưa hôm sau, tôi đang thiu thiu, ông điện: Tôi đến Sài Gòn rồi nhé, cảm ơn anh Hùng. Tôi kể chuyện này với bạn tôi, Đoàn Minh Phụng, Tổng biên tập báo Gia Lai, có chân trong cấp ủy của tỉnh, y bảo: Sao không bảo với y để y lo cho ổng, hơn bảy chục tuổi chứ ít gì. Tôi bảo thì có nói nhưng ông ấy đâu có chịu. Và tôi cũng không hiểu sao ổng vào Nhà khách Tỉnh ủy ở, mà văn phòng và cả thường trực không ai biết là có trợ lý Tổng Bí thư vào...
Khi nhà thơ Thu Bồn mất, tôi lại gặp ông, lại một ấn tượng khác, nhưng cũng trong hành trình xuyên Việt.
Ông lại gọi điện thoại cho tôi, nức nở: Thu Bồn chết rồi, giờ giỗ đầu, anh em ta phải làm gì cho ổng chứ? Tôi đang ú ớ chưa biết làm gì là làm như thế nào thì ông bảo, tôi đang đi qua từng tỉnh mà có Thu Bồn từng qua, để thu thập mỗi nơi một cái gì đấy có ý nghĩa bỏ trong hầm mộ Thu Bồn. Gia Lai các ông là nơi Thu Bồn đã viết trường ca Bài ca chim Chơ Rao, ông chuẩn bị cái gì nhé. Tôi bàn với một số anh em rồi thân chinh xuống một làng ở cái huyện mà Thu Bồn kể là đã nằm ở đấy viết Bài ca Chim Chơ Rao mua một cái ná có vẻ rất cổ chờ ông Trung.
Lần này ông đi ôtô, trên ấy là thượng vàng hạ cám hiện vật, từ nắm đất đến cái... bát ăn cơm. Nói thêm, trong đám tang Thu Bồn, ông Trung là người lo chu toàn, như lo cho một đứa em trai. Và điều khác người là ông Trung thiết kế một cái “hầm mộ” để đựng kỷ vật, từ nắm đất ven sông Thu Bồn đến chiếc ná Tây Nguyên, từ chiếc lá đại nhà số 4 Lý Nam Đế đến viên sỏi trắng sông Hương - Chén Ngọc giờ chìm dưới đáy sông sâu - hàng mấy trăm kỷ vật như thế vẫn bên Thu Bồn trong hầm mộ ấy. Và người lính già Nguyễn Chí Trung cũng là người khóc Thu Bồn nhiều nhất. Đến Gia Lai chúng tôi đón ông và vừa trông thấy chúng tôi ông đã ồ ồ khóc. Nước mắt của người đàn ông hàm tướng, trận mạc xông pha như lính, làm chúng tôi lặng đi. Ông thò tay vắt... mũi, nước mắt hòa nước mũi nhòe nhoẹt, rồi đọc thơ Thu Bồn, rồi lại khóc, cứ nấc lên từng chặp...
Ông Nguyễn Chí Trung là người lính thứ thiệt. Nghe kể khi được cử làm Phó Chủ nhiệm chính trị một mặt trận ở Campuchia, ông trực tiếp kẹp Aka, ngồi trên thuyền đuổi nhau với lính Polpot trên sông và từng bị thương. Còn trong chiến tranh chống Mỹ thì khỏi nói, người lính Nguyễn Chí Trung cứ nghe chỗ nào có súng nổ là bươn tới. Ông cũng chui rào, bò vào tận đồn đối phương điều nghiên, về cũng tranh luận ra trò với các tướng lĩnh quân sự, có lần ông phải xưng mình là phái viên quân sự để... can thiệp vào kế hoạch một trận đánh.
Dịp này, các nhà văn đàn em đàn cháu viết rất nhiều về ông. Ông trung thực và... gàn bướng một cách lập dị, nên nhiều người... sợ và ngại. Trước mặt ông anh nào mà nói chuyện lập trường xiêu xiêu tí là... xong với ông. Ông rất cương quyết trong việc phân biệt địch ta thù bạn, nhưng lại tốt tính đến tuyệt vời, chú ý đến từng chi tiết rất nhỏ trong đời sống.
Và còn té ra thế này, văn ông rất hay, rất tươi, chữ mới và đẹp vô cùng. Trong chiến tranh người ta hay nhắc đến Bức thư làng Mực của ông, nhưng sau này, chính Tiếng khóc của nàng Út mới là tác phẩm để đời của ông. Nhìn ông già bị gút tay nổi cục trông rất thô, chân tập tễnh vì bị ngã vỡ xương chậu, đi đâu phải có người đi theo giúp, từ cõng đến dìu (ông bỏ lương ra thuê các cháu sinh viên, chủ yếu là đánh máy tác phẩm giúp ông, nhưng khi ông đau quá thì các cháu giúp ông cả trong sinh hoạt), ăn uống rất khó, lập cập, ăn bằng thìa và cơm rơi vãi lung tung... trông như một ông nông dân vừa xuất viện, với đọc văn ông thì không ai ngờ đấy lại là văn ông. Một lần tôi phải chủ động gọi cho ông sau khi đọc một bài báo của ông. Chỉ một bài báo về một anh bộ đội dò mìn ở sân bay Pleiku, mà ông viết chỉn chu cẩn thận vô cùng, và hay, và bay bổng, và chữ cứ tưng tưng lên, cứ thanh tân đến lạ kỳ, chi tiết cứ rười rượi như cỏ tháng 3, mạch văn cuốn hút mê man như eo lưng thiếu nữ...
Cuối cùng, gần 90 tuổi, nằm xuống, ông vẫn là... trai tân. Nghe kể ông từng có một tình yêu rất đẹp với một chị là Tổng biên tập báo Đảng của Campuchia. Nhưng thời ấy chưa cho phép những người như ông lấy cán bộ cao cấp Campuchia. Cả hai đều là cán bộ cao cấp. Thế là ông tuân thủ kỷ luật, chia tay chị kia dù tôi biết trái tim ông rớm máu, có vài lần tôi hỏi ông về việc này, ông cứ nói lảng việc khác, nhưng có một lần ông lại chủ động nói với tôi: Có những nỗi nhớ không bao giờ quên được, càng già càng nhớ, càng nhớ càng... thấy nhớ... Lần ấy tôi từ Pleiku xuống, ngủ chung phòng với ông ở nhà khách Quân khu V để cùng chuẩn bị cái hội thảo không thành kia...
Trước khi mất ông vào Sài Gòn sống, và nghe nói ý nguyện của ông là được an táng cạnh nhà thơ Thu Bồn, nhà thơ đàn em mà ông quý và yêu như em trai. Ước nguyện của ông đã toại, giờ này chắc ông lại đang đánh thức Thu Bồn lôi nhà thơ đi... thực tế. Và tôi, kẻ hậu sinh, bày tỏ sự kính trọng ông bằng ngồi trong một căn phòng nhỏ của em trai tại Huế, đóng kín cửa, bỏ qua mọi mời mọc, hẹn hò, tưởng tượng về ông, nghĩ về những lần gặp ông, cả những lần... cãi nhau với ông, và viết những dòng này, như nén nhang vĩnh biệt ông, người lính, nhà văn và người đàn ông trong sáng tận cùng, đến tận phút cuối cùng...