Vâng! Dù chẳng bàn được điều gì, thì tôi vẫn phải điểm qua. Vì đây cũng là một vấn đề mà người dân và giới truyền thông quan tâm, nhất là khi Hà Nội đang lấy ý kiến rộng rãi nhằm xây dựng một Quy chế về Văn hóa kinh doanh. Nhiều phóng viên cả báo hình, báo giấy cũng đến hỏi tôi về hiện tượng “bún mắng cháo chửi” ở Hà Nội đã nổi tiếng “thế giới” vì nhiều hãng truyền thông quốc tế đã làm phim phóng sự về hiện tượng này. Đấy có phải là văn hóa kinh doanh của đất Kinh kỳ Thăng Long trong thời đại mới không? Với góc độ của một người hoạt động trong lĩnh vực văn hóa, đồng thời cũng là “người rất sành ăn”... Lão Khoa thấy thế nào?
Ôi chao! Tôi đâu phải người sành ăn, cũng không phải là nhà Hà Nội học, tôi chỉ là một công dân của Hà Nội, và công dân hạng ba. Nghĩa là dân ngụ cư, là người nhà quê lên Hà Nội. Nói như Giáo sư Sử học Trần Quốc Vượng, thì người Hà Nội gốc bây giờ ít lắm. Họ lại ở tập trung mãi tận Lâm Đồng, hoặc ngày xưa là “mấy anh đánh cá trên sông Tô Lịch”. Sông Tô Lịch có thể quăng chài thả cá chỉ còn trong dĩ vãng. Người Hà Nội bây giờ hầu hết là dân nhà quê, lại còn có cả đồng bào thiểu số.
Về quán bún chửi ở phố Ngô Sỹ Liên, tôi đã ăn rồi. Gọi là bún chửi nhưng thực ra bà chủ quán chỉ nói tục thôi chứ có chửi bới ai đâu. Có điều bún của bà ấy ngon lắm, phải nói là rất ngon. Về chuyện nói tục thì nói chung là dân mình cũng quen với cái đó rồi. Truyện tiếu lâm là một di sản của văn hóa Việt Nam, bạn bè thế giới rất thích. Bản thân cụ Nguyễn Tuân là một nhà văn hóa lớn, một ông “thợ chữ” bậc siêu phàm cũng đã phải ngả mũ nể phục. Tôi cũng có một ông bạn thân. Ông là một nhà văn, nhà hoạt động xã hội nổi tiếng, nhưng rất hay nói tục. Tôi phàn nàn thì ông ấy bảo, không nói tục chua chân răng và nhạt mồm lắm, mà đời nó cũng mất đi bao nhiêu thi vị. Nhiều khi ngồi với ông ấy trong hàng quán, tôi cũng rất ngại, chỉ sợ có khi ông ấy nói tục, người ta quay lại thấy cái mặt mình, mà cái mặt mình thì chẳng biết giấu vào đâu được. Ngượng lắm. Ông bạn tôi không phải người xấu. Cũng đừng nghĩ ông ấy bậy bạ, thậm chí rất đứng đắn, đầy nhân văn. Thế nhưng ông ấy cứ hay nói tục. Khổ thế chứ. Có lần, chúng tôi tới một tỉnh miền núi. Người tiếp cơm chúng tôi là một vị khách quan trọng, một đồng chí phó chủ tịch tỉnh, lại là một phụ nữ rất xinh đẹp, từng là một cô giáo vô cùng đoan trang. Tôi đã có một đề nghị là: “Thôi, ông nói tục ở chỗ nào cũng được nhưng chỉ có điều trước người đẹp thì xin ông lịch sự giúp tôi cái. Ông hãy giữ gìn môi trường trong sạch giúp tôi trong khoảng 3 tiếng đồng hồ. Nghĩa là ông không nói tục tôi sẽ trả ông 1.000 euro”.
Quả thật, lúc đó tôi đang có trong tay 1.000 euro, theo giá euro lúc đấy là khoảng 30 triệu đồng. Và tôi trả thật chứ không phải chuyện đùa. Nói thật, không có nghề nào được trả giá cao như thế, trung bình một tiếng 10 triệu đồng. Thế nhưng ông ấy chỉ giữ được khoảng chừng 2 tiếng sau đó ông ấy lại văng vung tí mẹt lên. Thế nhưng bảo ông ấy vô văn hóa thì cũng không phải, đó là một người cực kỳ tử tế, thậm chí tinh tế và nhạy cảm, còn tốt hơn rất nhiều người ăn nói văn hoa, một người lính dũng cảm, từng đánh hàng trăm trận. Tôi không cổ súy cho việc nói tục, thế nhưng có những người, nói tục như sự giải tỏa. Nó lạ lắm. Tôi nói thế không có nghĩa là tôi ủng hộ việc nói tục, nhưng thực sự đời sống bây giờ nó phong phú đến ô hợp như thế.
Giờ quay lại với bà chủ quán bún chửi, bà ấy rất hay văng tục và nói rất phũ. Ngược lại bún của bà ấy lại ngon cực kỳ. Bà ấy nói tục nhưng không hề có ác ý, chứ nếu như ác ý thật thì chả có ai đến đấy làm gì. Nói tục chỉ để cười với nhau thôi. Cố nhiên, theo tôi đó chỉ là sự cá biệt chứ đấy không phải là văn hóa Thăng Long. Qua đó, chúng ta cũng thấy cuộc sống đúng là muôn màu muôn vẻ. Mình đánh giá thế nào cho đúng là cả một vấn đề.
Cũng có một thực tế là sau khi quán bún chửi lên sóng CNN của hãng truyền thông Mỹ thì quán lại càng đông khách đến ăn. Vậy thì vì sao, vì sự tò mò hay vì dân ta đã quá quen với việc nói tục và họ thấy chuyện đó là bình thường?
Theo tôi, người ta đến ăn đông thì trước hết món ăn cứ phải ngon cái đã, nếu không ngon thì người ta đến làm gì. Mười CNN quảng cáo cũng bằng không, thậm chí người ta còn chửi truyền thông nói bậy. Thứ hai nữa là nó phải sạch. Tuy bà chủ quán văng tục nhưng quán của bà ấy sạch, ăn uống rất vệ sinh. Chỉ có điều là bà ấy cứ thích nói tục. Nó như một kiểu giải tỏa, như nói ra thì bao nhiêu bí bách, bực dọc, có khi cả khí độc trong người đều phả ra hết. Cố nhiên tôi vẫn phải nhắc lại là tôi không cổ súy cho việc nói tục nhưng đời sống nó không đơn giản. Có phải ai cũng nói như kiểu ngồi họp đâu, ngôn ngữ bên ngoài đôi khi suồng sã. Trong khi người ăn ở quán, rất nhiều người lịch sự, có người là giáo sư tiến sĩ, nhiều người có học hàm học vị, có người là cán bộ cao cấp của Nhà nước, nhiều nhà văn, nhà thơ nổi tiếng...
Tôi cho rằng văn hóa kinh doanh thì cái quan trọng nhất là hàng hóa, hàng hóa phải tử tế, trước hết nó phải là hàng tốt, không lừa lọc. Chứ còn nói toàn những lời ngọt ngào nhưng sau đó lừa người ta thì đâu phải là văn hóa kinh doanh. Ngôn ngữ lời nói chỉ là một mặt thôi, cái chính vẫn phải là hàng hóa. Có rất nhiều người nói toàn lời hoa mỹ nhưng lại bán thực phẩm bẩn, bán hàng hóa độc hại. Văn hóa kinh doanh trước hết phải trung thực trong buôn bán. Điều này cụ Nguyễn Trãi nói hay lắm, cụ tổng kết về người Việt Nam mình chỉ có mấy chữ thôi, nhưng chuẩn lắm, cụ dặn: “Mạnh gắng; Khôn ngay; Khéo đầy”, tức là với người Việt mình muốn mạnh thì phải cố gắng, sức người Việt mỏng, phải cố gắng mới mạnh được, khôn là sống cho ngay thẳng, khéo là ăn ở đầy đặn. Thăng Long là nơi tập trung tinh hoa của cả nước. Nói như nhà thơ, nhạc sĩ, nhà văn hóa lớn Nguyễn Đình Thi: “Đây lắng hồn núi sông ngàn năm”. Đất Thăng Long là đất văn hóa lịch thiệp, trang nhã, đó phải là thứ văn hóa tiêu biểu nhất của cả nước.
Vậy việc chấn chỉnh lời ăn tiếng nói trong đời sống thường ngày và trong giao tiếp kinh doanh có cần thiết không? Cần lắm chứ. Vì thế, tôi rất ủng hộ chủ trương của Hà Nội, là làm sao để Hà Nội thanh sạch không chỉ là đường phố mà thanh sạch trong cả văn hóa ứng xử. Nhưng cái quan trọng hơn cả lời ăn tiếng nói là phải tử tế, trung thực, đừng có lừa lọc.
Nói về văn hóa kinh doanh thì văn hóa kinh doanh ở Hội An là đẹp nhất, tôi thích nhất. Chứ ở Hà Nội ô hợp lắm, nhiều khi sớm ra, vào hỏi hàng mà không mua là bị chửi ngay, thậm chí người ta còn đốt vía. Coi như một thứ xua tà. Muốn bán hàng mà lại coi khách hàng như ma tà thì bán làm sao? Nhưng ở Hội An thì không phải thế. Có lần vào đó tôi mua một cái quần bò, bà bán hàng hỏi, thế chú mặc một lần hay chú muốn mặc bền. Tôi bảo, tất nhiên là tôi mặc bền chứ. Tôi có phải ma đâu mà mặc áo giấy và chỉ mặc một lần. Thế là bà ấy bảo, nếu chú muốn mua đồ tốt để mặc lâu dài thì chú phải sang cửa hàng bên kia. Thế là bà ấy chỉ cho tôi cửa hàng có đồ tốt hơn hàng của bà ấy. Đấy, có ai buôn bán như vậy không. Nhưng Hội An là thế đấy, tôi đã gặp, đã trực tiếp chứng kiến. Đấy mới là văn hóa kinh doanh và văn hóa đó mới là thứ văn hóa cao nhất. Cho nên đến Hội An người ta rất thích là vì thế. Ở Hội An, hàng hóa chỉ có một giá thôi, nhưng ở Hà Nội hay nhiều địa phương khác thì cứ “trông mặt mà đặt giá”, thấy người ngờ nghệch, đặc biệt là gặp khách Tây là tăng giá vót lên ngay. Cái đó có phải là văn hóa kinh doanh không, mặc dù ăn nói có thể rất lịch sự. Cho nên, đi cùng với lời ăn tiếng nói còn nhiều vấn đề khác nữa.
Hà Nội có quy chế ứng xử trong đời sống hàng ngày cũng như trong kinh doanh là rất cần thiết. Chúng ta cần ủng hộ chủ trương đó của thành phố. Tuy thế đừng cứng nhắc, nếu ai cũng nói với nhau như trong cuộc họp thì không phải là cuộc sống ngoài đời. Nên nhớ, đứng trước bão lốc thì toàn những cây cứng bị gãy đổ chứ cây mềm có gãy đổ đâu, cây lúa cũng vậy, gặp gió là lướt. Cho nên vấn đề làm sao phải mềm mại và phù hợp. Tùy theo tình thế mà ứng xử... Dù thế nào, Quy chế về Văn hóa kinh doanh cũng phải sát thực tế mà nội dung chính là trung thực, vì người tiêu dùng. Đó mới là văn hóa ứng xử của người Việt.