Bài tình ca mùa xuân đầu tiên của những ngày đầu tân nhạc, còn được hát tới hôm nay là bài Bến xuân của Văn Cao. Khởi từ một tình cảm riêng với một người thiếu nữ, bài Bến xuân qua tài năng của Văn Cao đã nhanh chóng loang ra cuộc đời như một ca khúc trữ tình của mọi tình yêu thuở đó: “Nhà tôi bên chiếc cầu soi nước - Em đến tôi một lần - bao lũ chim rừng hợp đàn trên khắp bến xuân...”. Giai điệu bài Bến xuân đẹp đến mức khi cách mạng thành công, lòng yêu nước và ý chí tự do đã đẩy Văn Cao tới chỗ biến nó thành Đàn chim Việt những mong nhờ giai điệu mà chuyển tải tấm lòng của nhạc sĩ tới những người lính Nam tiến: “Về đây khi gió mùa thơm ngát. Ôi lũ chim giang hồ - bao cánh đang còn dật dờ trên khắp cố đô...”. Bài Bến xuân rồi sẽ được hát trở lại như nó vốn có, vào một lúc nào đó hết sức tự nhiên.
Bên cạnh Bến xuân, bài Cô láng giềng của Hoàng Quý cũng được mở đầu bằng ca từ “Hôm nay trời xuân bao tươi thắm...”, bài ca nói về sự chia tay của người trai và lời hứa thủy chung của cô láng giềng mà chàng đã thầm yêu vào một ngày xuân tươi thắm. Song ý chí ra đi của người trai đã đưa Hoàng Quý tới một hành khúc Cảm tử quân hết sức rắn rỏi. “Tiến lên đàng - tới sa tràng - ta xứng danh là cảm tử quân”. Vì sự sống còn lúc đó của dân tộc, chúng ta đã tạm gác lại những Bến xuân, Cô láng giềng để hát Đàn chim Việt, Cảm tử quân...
Mùa xuân 1945, tại phố cổ Hội An, một nhạc sĩ người Việt gốc Hoa tên là La Hối đã viết ra một điệu valse rất tươi trẻ và đầy chất khí nhạc mang tựa đề Xuân và tuổi trẻ nhưng lại viết lời Hoa. Không ai ngờ, La Hối vừa là người lập ra Nhóm Tân nhạc Hội An lại vừa là người tham gia một tổ chức chống phát xít bí mật. Sau khi Nhật đảo chính Pháp ít tháng, tổ chức này bị Nhật phát hiện. La Hối bị bắt và bị Nhật đưa đi xử tử cùng các đồng chí của ông tại chân núi Phước Tượng. Mùa xuân 1946, đoàn nhạc vũ kịch Anh Vũ của Thế Lữ, Nguyễn Xuân Khoát, Văn Chung vào Hội An. Được anh em Hội An cung cấp cho bản thảo Xuân và tuổi trẻ, Nguyễn Xuân Khoát thấy ca khúc hay quá bèn yêu cầu Thế Lữ làm lời cho Xuân và tuổi trẻ, còn chính ông thì viết phần phối cho ca khúc này. “Ngày tháng...”.
Nhưng ngay trong 9 năm kháng chiến, mặc dù gần hết tâm trí các nhạc sĩ dành cho những hành khúc, những bài ca chiến đấu, chúng ta vẫn nghe đâu đó một Sơn nữ ca của Trần Hoàn, Nụ cười sơn cước của Tô Hải và Ai có về bên bến sông Tương của Thông Đạt. Bây giờ ngoái nhìn lại, mới thấy sức sống của tình ca cũng mãnh liệt như sức sống của mùa xuân. Dù không khí xã hội có khốc liệt đến đâu thì tình ca vẫn còn, khi tình yêu vẫn còn. Cũng chính trong 9 năm đó, mặc dù là Trưởng đoàn Văn công Sư đoàn 304, nhạc sĩ Nguyễn Văn Tý đã viết ra Dư âm nổi tiếng trên một cái hang ở nơi đóng quân vào năm 1950. Dư âm một nuối tiếc ngọt ngào và nhân bản của một tình đầu lỡ dở sẽ còn ở lại mãi với con người.
Có người vẫn nhớ đến bản “Serénade mùa xuân” của Văn Cao và hát vang câu kết trong Trường ca Sông Lô: “Mùa xuân tới nước băng qua triền bến sông xưa...”. Ở vùng tạm chiếm Hà Nội, những tình ca mùa xuân của Phạm Duy, Ngọc Bích... vẫn được hát dịu dàng. Trẻ trung nhất là Gái xuân của Từ Vũ: “Em như cô gái vẫn còn xuân - trong trắng ngây thơ dáng hiền lành - xuân tới xuân đi hoa còn nở - Gái xuân giăng lụa trên sông Vân...”.
Hòa bình, tâm hồn của con người qua 9 năm chịu đựng bỗng bay vút lên, tưởng như không một khắc nghiệt nào kìm nổi. Những bài tình ca lại tràn qua những mùa xuân. Đấy là tình cảm nhớ nhung của đôi lứa cách chia bởi một giới tuyến. Đoàn Chuẩn - nhạc sĩ của những mùa thu Hà Nội lúc đó cũng phải hát da diết một tình ca mùa xuân để gửi một người yêu dấu đã cách xa: “Cành hoa tim tím bé xinh xinh báo xuân nồng - rừng đào phong kín cánh mong manh như hoa lòng - Hà Nội mừng đón Tết hoa chen người đi liễu rủ mà chi - đêm tân xuân - Hồ Gươm say mê - chuông reo ngân - Ngọc Sơn sao uy nghi - ngàn phía đến lễ đền - Chạnh lòng tôi nhớ tới người em”. Còn Hoàng Việt thì thiết tha trong âm hưởng mùa xuân xa xứ: “Khi hát lên tiếng ca gửi về người yêu phương xa - em hãy ngước mắt lên vui nhìn trời xanh bao la - chim bay giăng giăng trời nắng xuân đẹp thay - tan cơn phong ba - mặt biển yên rồi đây - em hãy nở nụ cười tươi xinh - như đóa hoa xuân chào riêng anh - nói nhau ngàn lời - qua đôi mắt xanh...”. Ở một phía khác, tình ca lại là nơi bày tỏ tình yêu, những khởi hợp, tái hợp chứa chan nhựa sống như Cô gái hội xuân (nhạc Trần Chung, thơ Hữu Loan), như Bài ca gửi noọng của Nguyễn Tài Tuệ, Tình ca Tây Bắc của Bùi Đức Hạnh. Và dạt dào, và tràn đầy hy vọng trong Bài ca hy vọng của Văn Ký: “Từng đôi chim bay đi, tiếng ca rộn ràng - cánh chim xao xuyến gió mùa xuân gửi lời chim yêu thương - tới miền Nam quê hương nhắn rằng ta ngày đêm mong nhớ - ước mơ những mùa xuân bóng dáng tương lai...”.
Nhưng rồi những tình ca lại tạm lắng xuống, chảy ngầm trong sâu thẳm tâm hồn, nhường chỗ cho một thời hành khúc rực rỡ, vẻ vang. Người ta phải nhanh chóng hát những Xuân chiến khu của Xuân Hồng, những bài thơ xuân của Bác được phổ nhạc, những bài ca chiến thắng của những mùa xuân như Chào mùa xuân đại thắng, Chào anh giải phóng quân của Hoàng Vân, Cùng hành quân đi giữa mùa xuân của Hoàng Hà để rồi chất ngất trong những Sông Đăkrông - mùa xuân về của Tố Hải, Mùa xuân lên đường của Phan Thanh Nam... Nhưng cũng trong 10 năm chiến tranh vô cùng ác liệt đó, vẫn đôi lúc nghe được Tình em của Huy Du, thơ Ngọc Sơn, hay róc rách qua những vách đá trơ cứng của tâm tư: “Anh đi qua bao núi - tình em như khe suối âu yếm và thiết tha - tình em như cỏ hoa - anh đi biệt tháng ngày tình em như sông dài...” và cũng nghe thầm thì ở đâu đấy một bản tình ca của Hồng Đăng được giải thưởng ở Tiệp Khắc, những tình ca không được hát lên của Dương Thụ như Hơi thở mùa xuân. Mặc dù trong khi đó ở miền Nam đang chảy tràn trề một dòng tình ca của Trịnh Công Sơn với tâm trạng u uẩn của đôi lứa giữa cuộc chiến tranh “đêm đêm đại bác dội về thành phố”, thì vẫn thấy đó là lúc chúng ra “được mùa hành khúc, mất mùa tình ca”, đó là thời “quên tình ca vụng trộm yêu đương”.
Thống nhất đất nước. Sau những hồ hởi đầu tiên như Từ ngày hôm nay của Nguyễn Đức Toàn, Trên đường hạnh phúc của Văn An hay Mùa xuân trên thành phố Hồ Chí Minh của Xuân Hồng, mất có đến vài năm, tình ca vẫn phải gắn với những nhiệm vụ xã hội. Ở nhiệm vụ nào cũng “có em và có anh”, ở chỗ nào cũng thấy “Đôi bồ câu đang bay về hướng - anh cùng em ra nơi công trường...” (Trên công trường rộn tiếng chim ca - Ngô Quốc Tính) hay đủ ý hơn nữa thì cũng tới như Phó Đức Phương là kịch tường “Mùa xuân đến - cho công trình - màu nắng mới - tình yêu đến tay nắm tay - lòng phơi phới...” (Tình ca trên những công trình). Những năm ấy, để có được Đợi anh về của Hoàng Hiệp, Đi qua vùng cỏ non của Trần Long Ẩn không hẳn là nhiều “Đi qua vùng cỏ non - biết mùa xuân đang tới - bâng khuâng chiều ba mươi - tóc em xanh rời rợi - đi qua vùng lá rơi... Em phải đi tới nơi - dù muộn cũng phải nói với nhau...” hay Tình ca mùa xuân của Tôn Thất Lập: “Nửa đêm nghe xuân về - thấy đời lên rất trẻ...”.
Phải chờ đến sau chiến tranh biên giới phía Bắc, hình như cả xã hội mới vỡ ra điều gì mà trước đó cứ làm cứng lại trái tim, lúc đó mới có Mùa xuân gọi của Trần Tiến, nữa là Tình yêu bên dòng sông quan họ của Phan Lạc Hoa - thơ Đỗ Trung Lai... và đặc biệt là Hơi thở mùa xuân của Dương Thụ. Bài hát đã được Lệ Quyên mang đi dự thi giọng hát hay thế giới ở Tiệp Khắc. Tại Tiệp Khắc, Lệ Quyên đã khóc nức lên khi hát xong vì mừng, rằng đã có bài tình ca Việt Nam khiến thế giới phải sửng sốt: “Cho anh khát khao em, khi mùa xuân về...”.
Có thể nói từ 1986 đến nay, ngọn gió đổi mới đã thổi bùng lên ngọn lửa tình ca với những gương mặt đáng kể của một lớp nhạc sĩ với tuổi đời từ 40 bây giờ đã xấp xỉ 70 như: Dương Thụ, Nguyễn Cường, Trần Tiến, Trương Ngọc Ninh, An Thuyên, Phú Quang, Ngọc Đại, Thanh Tùng... Những tình khúc mùa xuân của Trịnh Công Sơn như Ru em từng ngón xuân nồng... và của nhiều tác giả Sài Gòn trước 1975 được hát lại và gần đây là lớp trẻ hơn như Thì thầm mùa xuân, Chiều xuân của Ngọc Châu, Khúc giao thừa ngày xuân của Anh Quân. Những tình ca mùa xuân bây giờ có vẻ riêng tư hơn nhưng vẫn bị mòn sáo nhiều. Chúng ta còn phải kiên lòng chờ đợi thêm những tình ca mùa xuân trở thành bất tử trong đời sống âm nhạc Việt Nam.
Xuân 2016