Đấy là trường hợp nhà thơ Nguyễn Bính - người được mệnh danh là thi sĩ đồng quê và ông vua lục bát hay thi sĩ của thương yêu... là như vậy.
Tên đầy đủ của nhà thơ Nguyễn Bính là Nguyễn Trọng Bính. Ông sinh ngày 13/2/1918, tại xóm Trạm, thôn Thiện Vịnh, xã Đồng Đội (nay là xã Cộng Hòa), huyện Vụ Bản, tỉnh Nam Định. Ông đã nhận được Giải thưởng Hồ Chí Minh về Văn học - Nghệ thuật, đợt II, năm 2001 với các tác phẩm: Gửi người vợ miền Nam; Đêm sao sáng; Nước giếng thơi; Lỡ bước sang ngang.
Nguyễn Bính (1918-1966)
Nguyễn Bính là con trai thứ ba sau hai anh là Nguyễn Mạnh Phác (Trúc Đường) và Nguyễn Ngọc Thụ của ông bà Nguyễn Đạo Bình và Bùi Thị Miện. Bố ông làm nghề dạy học, còn mẹ ông là con gái một gia đình khá giả.
Bà Miện bị rắn độc cắn rồi mất khi Nguyễn Bính mới được 3 tháng tuổi và bà cũng chỉ mới 24 tuổi (1918). Bà Miện ra đi để lại cho ông Bình ba đứa con thơ bé, khi đó Nguyễn Mạnh Phác mới 6 tuổi, Nguyễn Ngọc Thụ 3 tuổi và Nguyễn Bính mới sinh được 3 tháng. Mấy năm sau, ông Bình cưới bà Phạm Thị Duyên làm kế mẫu. Bà sinh được 4 người con (2 trai 2 gái). Sau này lớn lên, Nguyễn Bính nhớ lại: Còn tôi sống sót là may/ Mẹ hiền mất sớm trời đày làm thơ.
Mười lăm tuổi (1933), Nguyễn Bính đã theo người bạn học lên mãi tận huyện miền núi Đồng Hỷ, Thái Nguyên để dạy học. Có thể đây là sự khởi đầu cho một cuộc dấn thân sau này. Có người cho rằng những câu thơ sau được ông viết vào thời gian này: Cỏ đồi ai nhuộm mà xanh/ Áo em ai nhuộm mà anh thấy chàm/ Da trời ai nhuộm mà lam/ Tình ta ai nhuộm ai làm cho phai... (Vài nét rừng).
Nhưng bài thơ đăng báo đầu tiên của Nguyễn Bính lại là bài Cô hái mơ. Và đến năm 1937, lúc Nguyễn Bính 19 tuổi, ông gửi tập thơ Tâm hồn tôi tới dự thi và đã được giải Khuyến khích của nhóm Tự lực văn đoàn.
Và chuyến đi vào Huế mới chính thức đưa Nguyễn Bính trở thành một thi sĩ giang hồ với những cuộc dấn thân nghiệt ngã tưởng chừng như không thể nào quay lại được nữa. Thời gian này, ông viết nhiều thơ và gửi ra cho anh Trúc Đường đọc trước, rồi sau đấy mới cho đăng báo. Đặc biệt là các bài thơ như: Xuân tha hương và Oan nghiệt mà Trúc Đường nhận được từ Nguyễn Bính vào cuối năm 1941 - đầu năm 1942.
Theo nhà thơ Bảo Định Giang thì Nguyễn Bính đã gia nhập đội ngũ Vệ quốc đoàn từ 3 giờ chiều ngay hôm đó vì lãnh đạo Bộ Tư lệnh là đồng chí Trần Văn Trà và đồng chí Nguyễn Văn Vịnh đã chấp nhận yêu cầu của tôi. Chẳng những chấp nhận mà các đồng chí còn dặn tôi: đối đãi đàng hoàng, chăm sóc chu đáo nhà thơ, tác giả Lỡ bước sang ngang.
Năm 1954, theo Hiệp định Genève, Nguyễn Bính cũng như bao cán bộ Việt Minh khác tập kết ra Bắc. Ông về công tác tại Nhà xuất bản Văn nghệ, sau đó làm chủ bút báo Trăm hoa.
Trong gia tài thơ của người thi sĩ thành Nam này có đến 14 bài được phổ nhạc, đó là các bài: Người hàng xóm (Anh Bằng phổ nhạc và đổi tên thành ca khúc Bướm trắng), Cô hái mơ (Phạm Duy), Lỡ bước sang ngang (Song Ngọc), Nhạc xuân (Đức Quỳnh), Thời trước (Văn Phụng phổ nhạc và đổi tên thành bài Trăng sáng vườn chè), Ghen (Trọng Khương), Gái xuân (Từ Vũ), Cô lái đò (Nguyễn Đình Phúc), Chân quê (Minh Quang), Nụ tầm xuân (Phạm Duy), Mưa xuân (Huy Thục), Thoi tơ (Đức Quỳnh), Người con gái ở lầu hoa (Anh Bằng phổ nhạc và đổi tên thành Chuyện tình hoa mai). Theo nhạc sĩ Dân Huyền, bài thơ Cửu Long giang đã được Nguyễn Hữu Trí phổ nhạc và đổi tên thành Tiểu đoàn 307 và ca sĩ NSND Quốc Hương là người hát đầu tiên vào năm 1961.
Có người nói, hình tượng người chị trong bài Lỡ bước sang ngang chính là hình ảnh dứt áo ra đi khỏi làng quê nghèo khó vùng đồng bằng Bắc Bộ của nhà thơ Nguyễn Bính: Chuyến này chị bước sang ngang/ Là tan vỡ giấc mộng vàng từ đây.
Quả đúng như một điềm báo, tiên lượng về tương lại một cuộc đời phiêu bạt của người thi sĩ tài hoa Nguyễn Bính. Cũng từ đây, ông trở thành một thi sĩ giang hồ đi khắp trong Nam, ngoài Bắc. Dẫu biết rằng đi là khó khăn, vất vả với bao cạm bẫy giăng mắc sẵn chờ mình ở phía trước nên ai đi mà chẳng lo. Lo là lo vậy nhưng đi thì vẫn phải đi: Chị thì một nắng hai sương/ Chị đi một bước trăm đường chị lo... (Lỡ bước sang ngang).
Dường như ông sinh ra đã bị: Ma đưa lối, quỷ dẫn đường/ Lại tìm những chốn đoạn trường mà đi... (Truyện Kiều - Nguyễn Du) nên không thể nào cưỡng lại được. Ta có cảm tưởng như tâm trạng của Nguyễn Bính lúc ra đi đầy mâu thuẫn, dùng dằng vừa đi vừa muốn ở lại. Có lẽ vì thế mà bước đi của ông trở nên nặng nề hơn. Với ông, đi mà không hẹn ngày về nên càng đi càng nuối tiếc.
Sự ra đi với Nguyễn Bính không đơn giản chỉ là sự dịch chuyển về không gian và thời gian, từ chỗ này đến chỗ nọ, từ năm này sang năm khác mà cơ bản và quan trọng hơn ra đi như một cuộc phiêu du bất định, một cuộc dấn thân nghiệt ngã. Có thể nói, khối sầu vạn thuở trong ông không bao giờ vơi cạn. Vừa da diết với cố hương, vừa muốn đi tìm một chân trời, bến đỗ mới. Vừa muốn giữ lấy cái làng quê thanh bình muôn thưở, lại vừa muốn đua chen chốn thị thành đầy mới lạ và nhí nhố, vừa muốn giữ lại cốt cách của một ông đồ dạy chữ, lại vừa muốn trở thành một anh trí thức tân thời.
Cái anh chàng đã đi rồi mà vẫn muốn giữ cái quê mùa chất phác: Sáng giăng chia nửa vườn chè/ Một gian nho nhỏ đi về có nhau... (Thời trước) lại vừa mơ chốn quan trường thì làm sao mà dễ dàng dứt áo ra đi được: Chồng tôi cưỡi ngựa vinh quy/ Hai bên có lính hầu đi dẹp đàng/ Tôi ra đón tận gốc bàng/ Chồng tôi xuống ngựa cả làng ra xem/ Đêm nay mới thật là đêm/ Ai đem trăng sáng giãi lên vườn chè... (Thời trước).
Bi kịch của Nguyễn Bính cũng chính là bi kịch chung của nhiều thanh niên thời bấy giờ, khi mà gót giầy đinh của quân xâm lược đang hàng ngày, hàng giờ muốn xới tung, đè bẹp sự yên bình thôn dã hàng ngàn đời nay. Còn những người nông dân quê mùa lại luôn muốn níu kéo lại những gì họ đã và đang có do cha ông để lại và họ coi đấy là những giá trị bất biến, gấp ngàn lần những thứ không phải của cha ông để lại hoặc chí ít cũng là do bàn tay họ làm ra. Chính tâm trạng đi mắc núi về mắc sông ấy của Nguyễn Bính đã tạo nên trong thơ ông một cơn thở dài não nuột, xuyên thấu tâm can bao người thuộc nhiều thế hệ khác nhau.
Tất nhiên, vì cái chất quê mùa đã thấm vào Nguyễn Bính quá sâu nặng, không chịu buông tha nên dù có ra đi khắp bốn phương trời thì cái hồn quê trong ông vẫn không thể nào phai nhạt được. Âu đấy cũng là cái may khi giấc mộng không thành khiến ông còn tiếc nuối, còn cảm thấy xót xa trước cuộc đời trớ trêu khi vật đổi sao dời, để rồi đến một lúc nào đấy, khi hồn quê trong ông trỗi dậy, những thi tứ thấm đẫm tình quê bật ra mà không phải ai cũng có được: Đã thấy xuân về với gió đông/ Với trên màu má gái chưa chồng/ Bên hiên hàng xóm cô hàng xóm/ Ngước mắt nhìn trời đôi mắt trong/... / Từng đàn con trẻ chạy xum xoe/ Mưa tạnh trời quang nắng mới hoe/ Lá nõn cành non ai tráng bạc/ Gió về từng trận gió bay đi... (Xuân về).
Có lẽ chính vì thế mà Nguyễn Bính như đã đứng tách ra khỏi các thi sĩ cùng thời của phong trào Thơ Mới, tạo nên một tiếng nói rất riêng, không hề trộn lẫn với bất kỳ ai. Có người còn xếp ông vào một trong ba nhà thơ tình đặc sắc nhất của phong trào Thơ Mới: điệu đà, kiêu sa như Xuân Diệu, quê mùa như Nguyễn Bính và điên loạn như Hàn Mạc Tử cũng không sai.