Cách đây mấy năm, tôi được nghe đến tên Huỳnh Văn Ngãi do Giáo sư (GS) Nguyễn Xuân Tấn - một người bạn thân ở Viện Toán học Việt Nam nhắc đến. Chả là ngày đó có đợt phong học hàm, Tấn bảo tôi: “Tiếc quá! Đợt này Huỳnh Văn Ngãi ở Đại học Quy Nhơn không được xét vì thiếu một chút xíu tiêu chuẩn. Bác Hoàng Tụy thì nói, xuất sắc như Ngãi mà không trúng phó giáo sư (PGS) thì ai trúng!”. Hỏi ra mới biết, có thể vì hội đồng xét phong lúc đó có phần cứng nhắc khi sự “thiếu chút xíu” thực ra có cách giải quyết thỏa đáng.
Thế rồi sau ngày đó, tôi sớm được gặp nhân vật ấy. Anh vừa từ Quy Nhơn ra Hà Nội. Viện Nghiên cứu cao cấp toán của GS. Ngô Bảo Châu ra đời, anh trong số những nhà toán học trong nước được mời nghiên cứu đợt đầu tiên. Huỳnh Văn Ngãi khi ấy tròn 40 tuổi, dáng cao kềnh càng, đầu ít tóc, nom cứng hơn tuổi. Tiếp xúc mới thấy Ngãi hiền khô như một ông “hai lúa” Nam Bộ, hay cười hết cỡ, phô hàm răng trắng bong đều tăm tắp. Anh có vẻ ngượng nghịu bảo: Em có gì đáng nói đâu. Cũng do bản tính khiêm nhường, mãi gần đây, kể từ đợt xét học hàm ngày ấy, anh mới chịu làm bản kê khai để được phong PGS. Trong số 5 PGS của Khoa Toán - ĐH Quy Nhơn, hiện chỉ anh có học vị tiến sĩ khoa học (TSKH). Đến nay, anh đã có gần 40 công trình đăng trên các tạp chí toán học có uy tín trong nước và quốc tế. Hỏi chuyện mới biết anh quê thôn An Hành, thị trấn Ngô Mây, huyện Phù Cát. Cha anh dạy học ở làng, còn mẹ quanh năm đầu tắt mặt tối với đồng ruộng. Nhà đông con, sinh 9 nuôi được 5, anh là con áp út.
Huỳnh Văn Ngãi (thứ 4 từ phải qua) sau buổi bảo vệ thành công luận văn TSKH tại Đại học Limoges, CH Pháp; GS. Đinh Thế Lục (thứ hai từ trái); tiếp đến, GS. Michel Thera...
Phù Cát là một huyện đông dân của tỉnh Bình Định. Thời Trịnh-Nguyễn phân tranh (1627-1672), phần lớn lớp dân lưu đày viễn châu của nhà Lê và tù binh của chúa Nguyễn về ngụ cư ở đây. Họ sớm hòa hợp, xen cư với người Chăm và Ba Na bản địa, cùng nhau khai phá, tạo dựng quê hương mới. Chính những điều kiện lịch sử - kinh tế - xã hội như vậy đã tạo cho dân Phù Cát có những nét riêng mà các sử gia nhà Nguyễn trong Đồng Khánh đại chí đã nhận xét tính cách của họ là “Đôn phác, giản dị, chuyên học, nhiều người thật thà, nhã hậu”. Nhìn vào lịch sử mấy trăm năm trở lại đây, Phù Cát từng sản sinh những nhà khoa bảng, tài cao học rộng như: Dương Định Quốc nổi tiếng thần đồng, 23 tuổi thi đỗ khoa Minh Kinh thời Tây Sơn; Huỳnh Văn Minh khai khoa cử nhân Bình Định năm 1821; Hoàng giáp Nguyễn Văn Hiển viết Đồ bàn thành ký năm mới 20 tuổi…Tôi bảo với anh, có một người Phù Cát hiện ở Hà Nội khá thân thiết với tôi, đó là nhà thạch học nổi tiếng, GS.TSKH. Phan Trường Thị. Ông đã được giới địa chất ghi danh là người đầu tiên tìm ra mỏ đồng lớn ở Sinh Quyền, Lao Cai; mỏ Uranium lớn ở Tiên Phước, Quảng Nam và là người đã có công khảo sát nền móng cho những nhà máy thủy điện lớn của nước ta trên sông Đà, sông Đồng Nai. Ngay lúc đó, anh xin tôi điện thoại của GS. Thị và hai người nói chuyện với nhau khá lâu. Qua câu chuyện, anh biết nhà bác Thị ở xã bên và trong thời hiện đại, bác cũng là người “khai khoa” cho Phù Cát với bằng TSKH mang ở Liên Xô về cách nay gần 40 năm.
Con đường học lên của Huỳnh Văn Ngãi giống như nhiều học trò khác ở các miền quê nghèo có chí hướng vươn lên mạnh mẽ. Cụ Huỳnh Văn Giàu (cha anh) suốt đời chỉ là ông giáo làng. Biết “cậu Chín” có năng khiếu toán, cụ đã khai tâm bằng những bài toán đậm chất nông nghiệp theo kiểu: Trăm con trâu ăn trăm bó cỏ/Con đứng ăn 5, con nằm ăn 3… Cậu sinh ra không phải là một “thần đồng”. Thời niên thiếu, cái giải duy nhất cậu đạt được lại thuộc về môn vật lý. Chả là ngày ấy, ở Trường trung học Phù Cát 1, thầy chủ nhiệm dạy môn vật lý đã cố tình “kéo” cậu trò cưng đi thi toàn tỉnh về môn lý dù cũng biết toán mới là sở trường của Ngãi. Kết quả chỉ đoạt giải nhì. Đến khi lớn học Đại học Sư phạm Quy Nhơn, Huỳnh Văn Ngãi đạt kết quả xuất sắc, được giữ lại trường làm cán bộ giảng dạy. Năm 1996, anh ra Hà Nội làm nghiên cứu sinh tiến sĩ ở Viện Toán học. Đây là cái nôi nghiên cứu, đào tạo chuyên ngành toán lớn nhất nước ta, người sáng lập, viện trưởng đầu tiên là nhà toán học lừng danh Lê Văn Thiêm, tiếp đến là GS. Hoàng Tụy - người có công gây dựng cả một trường phái hùng hậu về toán tối ưu khiến giới toán học quốc tế phải kính nể. Ra Hà Nội, Huỳnh Văn Ngãi sớm trở thành một môn đệ của trường phái tối ưu Việt Nam. Thầy hướng dẫn anh là GS.TSKH. Đinh Thế Lục - một nhà toán học đầu ngành về lĩnh vực “tối ưu đa mục tiêu” lúc đó đang là Viện phó. Thầy trò làm việc với nhau được 2 năm, nhận thấy hướng nghiên cứu của học trò có nhiều triển vọng sáng sủa, thầy Lục liên hệ với GS. Michel Thera - Đại học Limoges, Pháp để anh sang đó nghiên cứu tiếp. Năm 2000, anh bảo vệ thành công luận văn tiến sĩ. 7 năm sau, anh bảo vệ tiếp học vị TSKH với đề tài “Xây dựng hàm xấp xỉ lồi đủ rộng có ứng dụng trong tối ưu” cũng tại Đại học Limoges. Đây là công trình để cái tên Huỳnh Văn Ngãi được giới toán học trong nước, quốc tế chú ý. Huỳnh Văn Ngãi không chỉ nghiên cứu về tối ưu, anh cũng đạt được những dấu ấn ở các chuyên ngành khác như lý thuyết điều khiển, giải tích không trơn, giải tích lồi, toán kinh tế. Công trình gần đây nhất anh đăng trên SIAM Journal on Optimization - tạp chí của Hội Toán ứng dụng công nghiệp Mỹ. Huỳnh Văn Ngãi bảo với tôi, thực ra ngay từ đầu anh đã chọn một lĩnh vực nghiên cứu rộng gọi chung là toán ứng dụng.
Hồi giữa năm 2016, tại thành phố biển Quy Nhơn đã diễn ra hội nghị quốc tế về toán tối ưu, có hàng trăm nhà toán học trong nước và thế giới tham dự. Trong phiên toàn thể, PGS.TSKH. Huỳnh Văn Ngãi đã trình bày những tìm tòi mới về toán tối ưu, rất được đồng nghiệp chú ý. Cũng buổi khai mạc đó, toàn thể hội nghị đã vinh danh người thầy của anh - GS. Michel Thera nhân dịp ông tròn 70 tuổi. Tiếc là người thầy buổi đầu của anh là GS. Đinh Thế Lục lại đang bận việc ở Pháp mà không về dự được. Tôi vốn có mối quen biết từ trước với GS. Đinh Thế Lục, nhân chuyện của Huỳnh Văn Ngãi ở Hội nghị toán tối ưu Quy Nhơn, trong thư điện tử viết cho tôi, GS. Lục từ Đại học Avinon đã khẳng định: “Hiện ở Việt Nam, Huỳnh Văn Ngãi là một trong những nhà toán học trẻ xuất sắc nhất!”.
Biết cách vượt qua căn bệnh phiền toái
Gặp lại Huỳnh Văn Ngãi khi anh ra làm việc lần thứ 3 ở Viện Nghiên cứu cao cấp toán hiện có trụ sở trong khuôn viên của Đại học Bách khoa, Hà Nội. Lần này là chỗ quen thân, anh kể với tôi đang mắc một căn bệnh mà anh gọi là “phiền toái”, đó là bệnh vẩy nến - thứ bệnh ngoài da do cơ chế tự miễn khó chữa của cơ thể. Vẩy nến tạo ra những mảng mụn rộp đỏ và đóng vẩy trên da, gây ngứa khó chịu, tất nhiên thật đáng e ngại nếu để lộ ra ngoài. Tôi biết mỗi lần ra đây làm việc anh cũng như các nhà toán học khác đều tranh thủ thời gian có sự tập trung cao độ vào đề tài nghiên cứu, bởi thế, tôi khuyên anh nên sớm đi bệnh viện khám, điều trị. 1 tháng sau gặp lại, anh bảo đã đi khám, ngoài thuốc tân dược uống và bôi, anh còn đang quan tâm đến đông tây y kết hợp để đạt kết quả điều trị cao hơn. Thầy thuốc khuyên nên tránh những căng thẳng tinh thần (stress) và kiêng rượu, bia - thứ mà trước đây mỗi khi ngồi vui vẻ với bạn bè thường hay dùng. Anh còn bảo, một căn bệnh tuy không gây chết người song nếu không có quyết tâm chữa dứt điểm thì sự phiền toái kéo dài sẽ ảnh hưởng xấu đến công việc, vậy nên phải tập trung cao độ chữa dứt điểm. Rồi lần gặp sau anh cho tôi biết đã có dấu hiệu tốt và đang dùng thuốc bôi từ vị thuốc dân gian cây núc nác mọc hoang ở vùng rừng núi, thấy các nốt đỏ trên da đang nhạt dần. Người ta còn mách là ở vùng cao có bài thuốc tắm chữa bệnh này, bao gồm các loài thảo dược có tác dụng giải độc, sát khuẩn như kim ngân hoa, hoàng bá, khương hoạt, phòng phong, thăng ma, trắc bá bì... Ra Hà Nội đợt này, anh có được thêm vốn kiến thức khá sâu về cách điều trị căn bệnh phiền toái kia.
Nửa năm, kết thúc một đợt nghiên cứu ở Viện Toán cao cấp, tôi có dịp gặp lại Huỳnh Văn Ngãi và một số bạn anh trong buổi liên hoan chia tay. Các anh đều đã hoàn thành công việc nghiên cứu của mình, nói cười vui vẻ, thấy Huỳnh Văn Ngãi da dẻ hồng hào mịn màng, tôi không tiện hỏi về căn bệnh “phiền toái” nữa. Thâm tâm tôi cũng hiểu rằng, bên cạnh những kết quả nghiên cứu toán học, thời gian qua, anh đã âm thầm và gấp gáp vượt qua bệnh tật bằng sự hiểu biết căn nguyên của bệnh và có quyết tâm cao, điều trị dứt điểm, toàn diện. Thế là lần này trở lại nơi Huỳnh Văn Ngãi đang làm việc tại Đại học Quy Nhơn, anh đã có thắng lợi “kép”.