Cứ tưởng ở Tây Nguyên mấy chục năm, chịu khó tìm hiểu và học hỏi, biết kha khá về Tây Nguyên rồi, cho đến khi dự cái cuộc hội thảo “An ninh nguồn nước phục vụ phát triển kinh tế - xã hội vùng Tây Nguyên” do Ban chỉ đạo Tây Nguyên phối hợp với Mạng lưới sông ngòi Việt Nam và Pan Nature tổ chức thì mới biết, té ra mình chưa hiểu gì về Tây Nguyên cả?
Mới đây, một nhà báo kỳ cựu ở Tây Nguyên, viết một bài về những cái lạ của dân tộc Jrai, sai từ đầu tới cuối, sai tới cả cái họ của người Jrai, dân tình xôn xao lắm, ban đầu tôi ngạc nhiên, sau tặc lưỡi, thì ra sống lâu chưa phải là hiểu hết.
Bản thân tôi, định in một tập sách về Tây Nguyên, bản thảo xong xuôi hết rồi, nhà sách nơi xuất bản nhờ nhà văn Nguyễn Quang Lập biên tập. Ông nhà văn tài năng và khó tính này đọc xong, lia cho tôi một trang, góp ý nên dỡ ra ghép lại theo hệ thống như thế như thế. Tôi mất một tháng nghiên cứu cái sơ đồ ấy rồi nhắn cho Lập, té ra tôi chưa hiểu gì về Tây Nguyên hết ông ạ. Lập nhắn: Thế thì tôi tin ông làm tốt, vì tôi chỉ sợ ông bảo không ai hiểu Tây Nguyên bằng ông thì mới toi...
Nhưng tôi toi thật. Cho đến giờ tập sách ấy vẫn lặng lẽ trong laptop. Sau cuộc hội thảo vừa rồi tôi càng thấy mình... toi.
Cái hội thảo này chỉ bàn về nước, nhưng cuối cùng, từ nước nó lại nảy sinh ra bao vấn đề. Nước vừa là nước, lại vừa không chỉ nước, và nó là nước.
Nước cả nghĩa đen và nghĩa bóng. Nước H2O và nước, Tổ quốc.
Trước hôm hội thảo, tôi ngồi ăn cơm với nhà văn Nguyên Ngọc, một chuyên gia về văn hóa Tây Nguyên, được ban tổ chức mời vào và đã có một tham luận hay nhất hội thảo. Ông bảo, rừng nó không chỉ là bóng mát, là lá phổi, là gỗ... nó chính là nước đấy. Mà Tây Nguyên là rừng. Nói đến Tây Nguyên là nói đến rừng. Nó giữ nước cho toàn bộ miền Trung, và cả Nam Bộ nữa, thông qua hệ thống sông. Tôi giật mình, ừ nhỉ. Giờ đồi núi trọc lốc hết, mưa xuống nước cuồn cuộn tuôn, Tây Nguyên bạc màu, đổ nước xuống hết đồng bằng, cuốn theo của cải làng mạc. Hết mưa là hết nước. Khô khát như... Tây Nguyên.
Làng không còn rừng.
Cũng trước hôm hội thảo, tôi và hai đồng nghiệp vào rừng Chư Pưh, vào tận lõi rừng, nơi chỉ cách đây chục năm vẫn là rừng nguyên sinh, giữa trưa ngẩng đầu không thấy mặt trời, giờ trọc lốc, à trọc nhưng không trắng, bởi nó um tùm mì (sắn). Biến cái gọi là rừng nghèo thành cao su đã là kinh hoàng rồi, giờ rừng già được phát để trồng sắn, bạt ngàn sắn, còn sự hủy hoại nào đau xót hơn?
Nếu theo tiêu chí, rừng không chỉ là gỗ, hay chính xác, gỗ chỉ là một phần nhỏ để hình thành nên rừng, thì rừng nghèo theo nghĩa ta hiểu lâu nay, tức là rừng gỗ tạp, là hết sức sai lầm. Bởi rừng là một tập hợp đa dạng sinh vật, chứ không chỉ gỗ, và cái quan trọng nhất, rừng để giữ nước. Chúng ta nói nhiều về rừng là lá phổi, là ở chức năng của lá, trong khi, té ra, bộ rễ của nó cũng quan trọng không kém, nếu không muốn nói là hơn. Và như thế thì, không có rừng nghèo.
Tôi kể với ông Nguyên Ngọc là trong cuộc lội rừng hôm qua ấy, làng giờ vơ váo lắm, chỏng lỏn giữa nắng, giữa bụi, cô đơn và thất thểu. Ông Ngọc bảo, với người Tây Nguyên, giữa làng và rừng có 4 cấp độ, chính xác là bốn vùng. Một là làng, hai là rẫy, ba là rừng để người ta vào lấy cái tổ ong, bắt con thịt... và 4 là rừng ma, rừng thăm thẳm ấy. Làng chiếm ít rừng nhất, chỉ là chỗ để ở, mỗi làng chừng mươi mười lăm nóc nhà, không có vườn. Rẫy cũng ít, đồng bào làm rẫy cố định, gọi là du canh nhưng khi đất bạc màu thì họ du cư, đến lúc nào đấy, rẫy hồi sinh thì họ quay lại, hoặc không quay lại thì rừng ở đấy cũng tái sinh rất nhanh, bởi xung quanh vẫn là rừng để dìu cây ở khu rẫy này nhập bọn. Còn phần thứ 3 là rừng lân cận, là nơi dân làng thi thoảng ghé vào, vừa là khách, vừa là chủ, họ không xâm hại đến loại rừng này bao nhiêu, bởi những thứ họ lấy ở đấy rất nhỏ nhoi và không lấy thì nó cũng sẽ tự hoại. Thứ tư là đại ngàn, là cái nơi họ biết là của họ nhưng họ chỉ từ xa ngắm, hoặc có vào thì cũng chỉ như khách, và họ thờ cúng, họ coi đấy là nơi trú ngụ của thần linh... Cứ thế người và rừng hòa quyện nương tựa nhau, tôn nhau và tồn tại và phát triển.
Ngay cả sau này, khi chúng ta có kế hoạch trồng rừng (dù trồng cũng chả được bao nhiêu, không đủ để... phá) thì đấy vẫn không phải là... rừng. Bởi rừng là một thực thể đa dạng, nhiều loại cây, nhiều tầng thực vật, nhiều thực bì. Còn những rừng cây ta trồng, chúng chỉ có một loại cây, vậy thì về mặt nào đấy, chúng cũng chỉ như “rừng” cao su.
Và nó không tích nước
Bộ rễ vĩ đại cả hàng triệu triệu loại sinh vật tạo nên rừng và thảm thực bì cũng vĩ đại không kém, chính là những cái hồ chứa nước trên cao, như những cái thùng trên các khu nhà cao tầng bây giờ (là tôi cứ hình dung thô thiển thế), để điều tiết nước tại chỗ và không chỉ tại chỗ, cho cả khu vực, cho cả khu vực khác...
Giờ, rừng hết, thì những hồ nước khổng lồ ngầm dưới đất ấy, cũng khô, cũng trở thành vô dụng. Hạn hán là điều đương nhiên.
Chưa kể còn thủy điện, lấy nước sông này chuyển sang sông kia, khiến vừa lãng phí nước, vừa tạo sự khô hạn tại chỗ, kéo theo nhiều hệ lụy khác, mà lớn nhất, là cưỡng lại tự nhiên, chống lại tự nhiên, điều mà cha ông cố tránh. Cha ông chúng ta cố gắng hòa thuận với tự nhiên, nương theo tự nhiên mà sống. Cái truyền thuyết dân làng mỗi năm lại phải cống một cô gái trinh xinh đẹp cho thủy thần, hoặc thủy quái... là minh chứng cho điều này. Chúng ta thì cố gắng “thay trời” để chống để cưỡng lại tự nhiên, dẫn đến tự nhiên nổi giận, hết hạn hán lại lũ lụt. Làm ăn tích cóp cả đời, một cơn trời nổi giận, là tay trắng...
Phó ban Chỉ đạo Tây Nguyên, Thiếu tướng Trần Đình Thu, phát biểu trong hội thảo, cho biết hiện có đến hơn 2.000 hộ dân Tây Nguyên không có đất sản xuất, nếu cấp đất cho họ thì buộc phải... phá rừng. Cũng theo số liệu trong hội thảo thì 1.800 hộ dân ở Đăk Nông, Bình Phước đã phá hơn 2.000 héc-ta rừng để làm đất nông nghiệp. Có một tiến sĩ hiến kế: trong tình hình khẩn cấp hiện nay, phải tuyên truyền vận động để... ai có gì dùng nấy, có chậu dùng chậu có phuy dùng phuy, có thùng dùng thùng có vại dùng vại, để... trữ nước. Tất nhiên ý kiến chung vẫn là phải thay đổi cơ cấu cây trồng ở Tây Nguyên, phải trồng cây gì, con gì dùng ít nước nhất. Chắc phải nuôi cừu và trồng... xương rồng thôi, tôi nhớ mình có đế lên câu ấy...
Rất nhiều ý kiến thú vị được đưa ra, nhưng như tiến sĩ Y Ghi Nie, người Ê Đê ở Đăk Lăk nói, ở đây chỉ các nhà khoa học với nhân dân thì làm được gì. Nước là chuyên môn của Bộ Tài nguyên & Môi trường, thực hiện là của Bộ Công Thương, nhưng có ai ở đây đâu và lâu nay cũng rất ít thấy họ. Chỉ thấy các công trình rải mành mành, làm nửa chừng thì hết vốn, hoặc làm xong thì... để đấy, không sử dụng được. Ông bảo, giao cho dân làm, vừa rẻ lại vừa hiệu quả, nhưng có ai giao đâu. Nhiều cơ quan ban ngành quá, giao cho dân thì họ (các cơ quan ban ngành ấy) lấy gì mà làm...
Năm nay Tây Nguyên hứng chịu đợt khô hạn lịch sử trong hơn 20 năm qua. Hệ thống sông suối, hồ chứa... cạn kiệt kinh khủng. Mực nước ngầm giảm sâu đến mức khó có thể khai thác phục vụ nhu cầu sinh hoạt, chứ chưa kể tưới cho cây công, nông nghiệp các loại. Theo đánh giá của Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn, cho đến đầu tháng 4/2016, có đến hơn 160.000 héc-ta diện tích cây trồng thiếu nước. Hàng ngàn héc-ta cà phê, tiêu... mất trắng. Thiệt hại mỗi tỉnh không dưới 100 tỷ đồng. Rõ ràng Tây Nguyên đang đối mặt với thách thức lớn về an ninh nguồn nước.
Trở lại nhà văn Nguyên Ngọc, ông khẳng định rằng, ở Tây Nguyên, rừng chính là nước. Rừng có chức năng giữ nước, để mưa ào xuống không biến ngay thành lũ tàn phá mà tằn tiện tích lại, từng giọt, cho Tây Nguyên và cho cả các vùng chung quanh. Cho cả một mảng rộng lớn Nam Đông Dương. Đơn giản vì Tây Nguyên ở trên cao và tự biến mình thành cái tháp nước cho cả khu vực...
Và vì thế, chủ sở hữu giữ rừng cũng chính là chủ sở hữu giữ nước. Nước ở cả hai nghĩa là nước sinh học, nước sự sống H2O và nước nghĩa chính trị xã hội: Nước nhà, Tổ quốc, như đã nói ở trên.
Thì về mặt quân sự, chả từng có quan niệm: chiếm được Tây Nguyên là chiếm được Đông Dương là gì. Nó là mái nhà của Đông Dương. Mà ai giữ Tây Nguyên. Là người Tây Nguyên với các làng Tây Nguyên. Những ngôi làng ấy, gắn kết với rừng như một thực thể hài hòa, làm nên Tây Nguyên.
Bây giờ, trong các lõm sâu của rừng già Tây Nguyên, là các ngôi làng, những ngôi làng tự phát, hoặc là các rẫy sắn. Tôi gặp giữa rừng (từng là rất già) ở Chư Pứ một đại gia đình người Jrai ở huyện Phú Thiện. Họ đến đấy, làm một cái nhà sàn rất vững chãi, dưới gầm sàn có mấy cái xe máy, có xe công nông và... phá rừng làm rẫy trồng sắn. Hàng chục héc-ta mênh mông. Nghỉ hè, có cả các cháu bé đến ở, thấy trồng cả rau muống ở suối... hỏi ở đến bao giờ, bảo: trồng xong làm cỏ đợt đầu thì về, chừng khi nào thu hoạch lại vào, như một đại công trường, nhổ sắn, băm và phơi khô tại chỗ, rồi hoặc bán ngay, hoặc dùng xe công nông chở xuyên núi về Phú Thiện. Vào đây mới biết, té ra Chư Pứ và Phú Thiện (hai huyện của tỉnh Gia Lai, nếu đi đường bộ thì có vẻ ngược nhau) cũng gần...