Trong phiên họp lần thứ nhất của Tiểu ban Văn hóa - Ủy ban UNESCO Việt Nam gần đây, Tiểu ban này đã đề cập tới nội dung từ nay đến cuối năm sẽ triển khai xây dựng hồ sơ hát Then Tày, Nùng, Thái ở Việt Nam trình UNESCO công nhận “Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại”. Nhìn từ thực tế, đường đến ngày vinh danh của hát Then không còn xa.
Qua thời gian khó
Hát Then nói riêng và cây đàn Tính được nhiều nhà nghiên cứu văn hóa đánh giá là một trong những loại hình di sản văn hóa phi vật thể quý giá ở nước ta, tập trung ở 16 tỉnh, thành phố (chủ yếu các địa phương vùng núi phía Bắc như Tuyên Quang, Hà Giang, Lạng Sơn...) có đồng bào Tày, Nùng, Thái gìn giữ, phát triển. Giá trị của hát Then đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch tôn vinh và khẳng định khi công nhận nghi lễ hát Then ở Tuyên Quang, Bắc Giang... là Di sản văn hóa phi vật thể quốc gia.
Thực tế cho thấy, bất kỳ di sản văn hóa phi vật thể nào ở nước ta cũng từng đứng trước những nguy cơ mai một bởi sự lấn át của các loại hình nghệ thuật thời đại mới, trong đó hát Then cũng không ngoại lệ. Những năm về trước, các nhà nghiên cứu cho rằng, nhiều khu vực đồng bào có hát Then như tỉnh Lạng Sơn, đội ngũ hành nghề Then có lúc hoạt động dưới hình thức tự do nên cơ quan chức năng gặp khó khăn trong công tác quản lý nhà nước… Tỉnh Bắc Kạn thì có số lượng nghệ nhân hiểu và hát được các làn điệu Then cổ thưa dần vì lý do tuổi cao sức yếu hoặc cũng có những “di sản sống” đã qua đời.
Hát Then của đồng bào Tày, Nùng, Thái hội tụ đủ yếu tố để vươn tầm nhân loại.
Cũng có thời điểm, ngành văn hóa tỉnh Tuyên Quang chia sẻ, lời Then tại các vùng ở địa phương này chủ yếu được đặt lại, vốn cổ không mấy ai còn lưu giữ, nghệ nhân nắm giữ làn điệu Then cổ cũng không còn mấy người. Trong khi đó, tại tỉnh Bắc Giang, dù hát Then vẫn đồng hành cùng với người dân, song nhiều khi diễn ra trong các dịp liên hoan văn nghệ của địa phương. Điều này dẫn tới hát Then theo lối biểu diễn, người hát một mình hoặc một nhóm ở trên sân khấu, hát có nhạc đệm…theo cách thương mại hóa.
Có lẽ nhận thức được giá trị của hát Then là di sản quý lại chịu sự tác động của xã hội hiện đại, sợ rằng loại hình nghệ thuật này sẽ biến mất nếu không có cách gìn giữ nên nhiều địa phương đã đẩy mạnh công tác bảo tồn, phát triển. Chẳng hạn như tỉnh Bắc Giang, bằng sự nhập cuộc mạnh mẽ, đến nay, địa phương này có 31 nghệ nhân làm nghi lễ Then truyền thống, người nhiều tuổi nhất 90, ít tuổi nhất 25, đã và đang tiếp bước, trao truyền, thực hành nghi lễ Then cũng như nghệ thuật hát Then. Một số địa phương tại Bắc Giang còn mở lớp truyền dạy hát Then, đàn tính cho giáo viên các trường có con em dân tộc, đưa nghệ thuật hát Then, đàn Tính vào giảng dạy trong chương trình chính khóa đối với các lớp năng khiếu và quản lý văn hóa...
Đáp ứng đủ yếu tố cần thiết của tầm nhân loại
Để một di sản văn hóa phi vật thể được UNESCO vinh danh, điều bắt buộc là di sản đó phải được cơ quan chức năng trong nước công nhận là di sản quốc gia. Đối với hát Then, yếu tố này chúng ta đã đáp ứng đủ vì như đã nói trên, hát Then đã được Bộ Văn hóa - Thể thao và Du lịch công nhận là Di sản quốc gia. Tuy nhiên, bên cạnh đó, để vươn tầm nhân loại, nghệ thuật hát Then chắc chắn phải mang nhiều giá trị độc đáo để “ghi điểm” trước cả một hội đồng gồm các chuyên gia hàng đầu về lĩnh vực văn hóa của UNESCO, đồng thời phải có hồ sơ chứng minh được rằng hát Then có đầy đủ yếu tố mang tầm nhân loại.
Bước tiền đề và rất quan trọng đối với hát Then - đó là vào tháng 8/2015, Bộ Văn hoá, Thể thao và Du lịch đã chính thức phê duyệt kế hoạch tổng thể xây dựng hồ sơ đề cử quốc gia “Then Tày, Nùng, Thái” đề nghị UNESCO đưa vào danh sách Di sản văn hóa phi vật thể đại diện của nhân loại. Theo đó, việc xây dựng hồ sơ Then Tày, Nùng, Thái đề nghị UNESCO vinh danh nhằm khẳng định, tôn vinh giá trị của di sản Then Tày, Nùng, Thái. Hơn nữa, việc xây dựng hồ sơ hát Then còn là dịp để chúng ta giới thiệu, quảng bá tới nhân dân cả nước và bạn bè quốc tế về các giá trị của di sản Then của đồng bào các dân tộc Việt Nam.
Bên cạnh đó, như đã nói, hát Then được các chuyên gia đánh giá là có giá trị cao khi nội dung các khúc hát Then toát lên tư tưởng nhân văn sâu sắc, chứa đựng tình yêu thiên nhiên, tình yêu đôi lứa, răn dạy đạo lý làm người, ca ngợi quê hương đất nước. Không những vậy, giai điệu Then mượt mà, sâu lắng, âm hưởng mềm mại, đầm ấm, tạo cảm giác vừa gần gũi vừa thiêng liêng… Trải qua những thăng trầm, cho đến nay, hát Then vẫn được đồng bào Tày, Nùng, Thái ở nước ta lưu giữ, xem đó là “đặc sản” tinh thần, là kho tàng di sản quý báu lưu giữ những giá trị văn học nghệ thuật ngàn đời.
Theo PGS.TS. Nguyễn Thị Yên - Viện Nghiên cứu văn hóa Việt Nam đánh giá, hát Then không chỉ là một hình thức sinh hoạt tín ngưỡng dân gian lâu đời mà còn là loại hình diễn xướng nghệ thuật dân gian tổng hợp, bao gồm âm nhạc, múa, hát, hội họa, văn học, ngôn ngữ, tín ngưỡng tâm linh, phong tục tập quán... Nghi lễ hát Then còn có sức hấp dẫn đặc biệt, thường có mặt trong các sinh hoạt văn hóa nghi lễ như cầu mùa, cầu yên, cấp sắc... của đời sống người dân tộc Tày, Nùng, Thái; qua đó thể hiện một cách sinh động và hấp dẫn về nhân sinh quan, thế giới quan, tư tưởng, tình cảm và khát vọng của người dân đối với thiên nhiên, xã hội và cuộc sống.