Tác dụng bất lợi do ngưng dùng thuốc là biến cố xảy ra với các triệu chứng rối loạn do đang dùng một loại thuốc nào đó mà lại đột ngột ngưng không dùng thuốc đó nữa. Kiểu tác dụng phụ này gây ra nhiều khó chịu, vì vậy người sử dụng thuốc cần phải biết cách đề phòng.
Thông thường, tác dụng phụ thường xuất hiện khi đang dùng thuốc, có thể ở lần dùng thuốc đầu tiên (như uống thuốc kháng histamin trị dị ứng thuộc thế hệ thứ 1 sẽ gây tác dụng phụ buồn ngủ), có thể do dùng thuốc lâu ngày (như dùng thuốc phenylbretazon lâu ngày có thể bị tác dụng phụ mất bạch cầu hạt). Loại tác dụng phụ do ngưng dùng thuốc tuy không phổ biến nhưng vẫn có thể xảy ra với bất cứ ai.
Thuốc nào gây tác dụng phụ khi ngưng sử dụng?
Đầu tiên đó là các thuốc có tính chất gây nghiện khiến người sử dụng dễ bị lệ thuộc thuốc. Đó là: thuốc giảm đau có nguồn gốc thuốc phiện, gọi chung là opioid (như morphin, pethidin, fentanyl); thuốc ngủ nhóm barbiturat, thuốc an thần nhóm benzodiazepin (như diazepam); thuốc giảm cân kích thích là các dẫn chất amphetamin... Khi người bệnh sử dụng các thuốc này trong thời gian dài sẽ bị quen thuốc. Thuốc làm thay đổi chuyển hóa cơ bản của các tế bào thuộc hệ thần kinh trung ương và hệ thần kinh thực vật. Những tế bào này lệ thuộc vào thuốc, nghĩa là chúng hoạt động theo tác dụng của thuốc, nếu đột ngột ngưng dùng thuốc, các tế bào sẽ phản ứng bằng các tác dụng phụ do thiếu thuốc, được gọi là “hội chứng cai thuốc”, bao gồm mất ngủ, vật vã, đau nhức, nôn mửa, toát mồ hôi, tiêu chảy thường xuyên...
Bệnh nhân phải tuân thủ chỉ định của thầy thuốc. Ảnh: TM
Một dạng tác dụng phụ do ngưng dùng thuốc khác cũng khá nguy hiểm mà người dùng thuốc cần đề phòng, đó là các thuốc kiểm soát bệnh. Nếu dùng thuốc đều đặn liên tục, triệu chứng bệnh được khống chế và không xảy ra. Nhưng nếu đột ngột bỏ thuốc, triệu chứng bệnh sẽ trỗi dậy, thậm chí còn trầm trọng hơn trước. Cần phải nhắc đến thuốc điều trị bệnh trầm cảm. Ðối với thuốc chống trầm cảm loại 3 vòng (như clomipramine, nortryptilin), nếu đột ngột ngừng thuốc sẽ làm trạng thái tâm thần của người bệnh xấu đi, thậm chí có người còn tìm cách tự tử. Nhìn chung người bệnh trầm cảm phải dùng thuốc trong thời gian tương đối dài, có người phải dùng suốt đời. Bệnh nhân bỏ thuốc giữa chừng khi bệnh chưa ổn định, các triệu chứng bệnh sẽ quay trở lại mạnh mẽ khiến việc điều trị sau này sẽ khó khăn hơn. Các thuốc trị bệnh động kinh (như carbamazepin) cũng cho tác dụng phụ tương tự, nếu đột ngột ngưng dùng, bệnh nhân sẽ lập tức lên cơn động kinh. Với người bệnh tăng huyết áp phải dùng các thuốc kiểm soát huyết áp như clonidin hoặc thuốc chẹn beta như propanolol, nếu đột ngột ngưng dùng sẽ làm huyết áp tăng vọt rất nguy hiểm. Người bệnh đái tháo đường cũng vậy, việc ngưng dùng thuốc kiểm soát đường huyết đột ngột sẽ khiến đường huyết thiếu ổn định nghiêm trọng, gây ra nhiều nguy hiểm.
Loại thuốc có thể gây ra nhiều tác dụng phụ khi ngưng dùng thuốc đó là loại thuốc nội tiết, mà cụ thể là thuốc tránh thai dùng hàng ngày. Các tác dụng phụ dễ xảy ra với những người ngưng dùng thuốc tránh thai sau một thời gian sử dụng. Tác dụng phụ điển hình đối với những trường hợp này là chứng rối loạn kinh nguyệt, chuột rút, mụn trứng cá... Một số loại thuốc ngừa thai có thể giúp kiểm soát mụn trứng cá, vì vậy khi bạn ngưng sử dụng, da của bạn có thể trở nên nhiều dầu hơn cùng với sự gia tăng mụn trứng cá trên mặt và các bộ phận khác của cơ thể. Những người đã từng bị chuột rút có thể giảm tình trạng này sau khi uống thuốc tránh thai. Tuy nhiên, bạn có thể bị thường xuyên và tình trạng nặng nề hơn sau khi ngừng sử sụng thuốc tránh thai. Nếu bạn đã từng cảm thấy căng thẳng và mệt mỏi trước kỳ kinh nguyệt với các triệu chứng như: đau đầu, căng tức ngực, cảm giác thèm ăn, đau bụng, trướng bụng, đầy hơi... Chúng có thể giảm đi sau khi bạn uống thuốc tránh thai. Tuy nhiên, đã có cảnh báo rằng, các triệu chứng này sẽ trầm trọng hơn sau khi ngừng sử dụng thuốc tránh thai.
Hạn chế tác dụng phụ do ngưng thuốc, cách gì?
Thuốc là con dao hai lưỡi, vì vậy tác dụng phụ của thuốc xảy ra không phải là hiếm. Để sử dụng thuốc được an toàn, người sử dụng thuốc cần lưu ý:
Ðối với các loại tác dụng phụ do ngưng dừng thuốc vừa kể trên, biện pháp giúp khắc phục tốt nhất là dùng thuốc giảm liều từ từ trước khi dứt hẳn để giúp cơ thể người dùng thuốc thích ứng dần dần trước khi ngưng thuốc hoàn toàn, chứ không được đột ngột ngưng thuốc. Việc giảm liều từ từ này sẽ giúp cơ thể có thời gian thích nghi và trở lại với các hoạt động bình thường. Sự ngưng thuốc từ từ sau khi dùng thuốc corticoid như prednisolon, dexamethason... trong thời gian dài là điển hình của việc giảm liều từ từ. Bởi vì dùng lâu corticoid sẽ làm hoạt động của tuyến vỏ thượng thận bị ức chế, sự giảm liều từ từ giúp tuyến nội tiết này có thời gian thích nghi và trở lại hoạt động bình thường.
Người bệnh phải tuân thủ chỉ định của thầy thuốc về liều lượng và thời gian dùng thuốc. Không được tự ý kéo dài thêm thời gian dùng thuốc hoặc đột ngột ngưng dùng thuốc khi không có ý kiến của bác sĩ điều trị. Khi bác sĩ chỉ định giảm liều từ từ, phải theo đúng cách thức giảm liều đó trước khi ngưng dùng thuốc.
Trong quá trình dùng thuốc và sau khi ngừng thuốc, cần theo dõi các phản ứng của cơ thể, nếu thấy xuất hiện những rối loạn, những phản ứng bất thường trong cơ thể, cần đi khám bệnh ngay. Người bệnh cũng không tự ý dùng thêm các thuốc khác ngoài đơn điều trị, để tránh các tương tác bất lợi và phản ứng phụ có thể xảy ra.