Hỏi: Đọc tài liệu thấy có nói đến cây sơn từ cô, xin cho hỏi cây này có ở đâu?
(Phan Thanh Nam - Hà Nội)
Trả lời: Cây sơn từ cô còn gọi là mao từ cô.
Tên khoa học Pleione bulbocodioides (Franch.) Rolfe (Coelogyne bulhocodioidcs Franch.).
Thuộc họ Lan Orchidaceae.
Mô tả cây
Theo những tài liệu ghi chép cũ thì sơn từ cô có tên khoa học là Pleione bulhocodioides, nhưng cho tới nay vị thuốc này chỉ thấy nhập của Trung Quốc, mà theo sự điều tra của một số tác giả Trung Quốc đến tại vùng Tây Nam Trung Quốc là nơi cây này được khai thác thì thấy nó thuộc nhiều loài có hình dáng bên ngoài giống nhau, lại vì chưa thu được mẫu vật có hoa quả nên chỉ tạm xác định là Pleione sp. Đó là một cây sống lâu năm với thân rễ hình trứng dài 1,5cm, rộng 1,3cm mang nhiều rễ nhỏ, những lá hình mác dài 2 - 3,5cm, màu xanh lục với gân chạy song song. Hoa quả chưa rõ.
Phân bố thu hái và chế biến
Như trên đã nói, đây là một vị thuốc hoàn toàn còn phải nhập của Trung Quốc. Ngay tại đây cũng thu mua tại Quý Châu và Tứ Xuyên, nhưng tại nơi thu mua ít dùng, mà chỉ đưa bán đi nơi khác dùng nhiều hơn.
Thu hái vào tháng 4, trừ bỏ thân và vẩy lá, rễ con, rửa sạch đất cát, đồ cho chín tới giữa củ rồi phơi hay sấy khô. Vị thuốc hình cầu hay hình thay đổi, dài 1,5 -2,5cm, đường kính 1,5 - 2cm, mặt ngoài vàng trắng hay nâu nhạt, trên mặt còn lá vẩy hay đã tróc hết, cứng, khó bẻ, vết cắt màu vàng trắng, hơi trong trong, không mùi vị nhạt.
Công dụng và liều dùng
Theo tài liệu cổ, sơn từ cô có vị ngọt, hơi cay, tính hàn, có tác dụng thanh nhiệt giải độc, tiêu thũng, thường dùng chữa ung thũng, đinh độc, loa lịch, rắn và sâu bọ cắn.
Chỉ thấy dùng theo kinh nghiệm cổ với liều 3 - 6g uống, dùng ngoài không kể liều lượng.
Đơn thuốc có sơn tụ cô:
Tử kim đỉnh chữa ngộ độc thức ăn: Sơn từ cô 80g, đại kích 60g, ngũ bội tử 40g, thiên kim tử sương 40g, chu sa 16g, xạ hương 16g, minh hùng hoàng 8g. Chế thành thuốc đỉnh hay thuốc viên, mỗi đỉnh hay viên 2 hoặc 4g. Mỗi lần dùng 1- 2g, ngày uống 1 - 2 lần dùng nước nóng chiêu thuốc. Đơn thuốc này nếu chế thành đỉnh mang tên tử kim đĩnh hay thái ất tử kim đĩnh dùng chữa ngộ độc thức ăn, nôn hay ỉa là khỏi.
Chú thích:
- Đây là vị thuốc sơn từ cô chính thức. Còn một vị nữa cũng mang tên sơn từ cô nhưng công dụng không giống (xem vị san sư cô).
- Một số tài liệu khác của Trung Quốc xác định sơn từ cô là dò của cây Tulipa edulis Baker họ Hành tỏi (Liliaceae) có hoạt chất từ tulipin và inulin. Cần kiểm tra đối chiếu lại.
(Theo Những cây thuốc và vị thuốc Việt Nam)
GS. ĐỖ TẤT LỢi
