Người ta nói, nếu chưa lên đỉnh Lang-Biang (thuộc huyện Lạc Dương) thì coi như chưa đến Đà Lạt. Nhưng thực ra đó mới chỉ là một nửa, phần trên đỉnh cao của người Lạch (K’ho), những thổ dân đầu tiên khai phá mảnh đất Đà Lạt. Nửa phần còn lại chính là xã Lát ở rải rác ven chân núi mà người dân tộc Lạch đã xây dựng một bản sắc độc đáo, gắn liền với những đồng cỏ và thung lũng đã hàng trăm năm qua.
Đến với làng ca sĩ
Những chàng trai người Lạch ở xã Lát đều giỏi cưỡi ngựa và chăm nuôi đàn ngựa biết nghe tiếng người. Chúng sẵn sàng phi nước đại trên thảo nguyên mênh mông cùng với tiếng hô vang của những chàng kỵ mã. Lại có khi dịu dàng quỵ chân để du khách leo lên lưng và đi từng bước một với nhịp điệu của tiếng khèn M’bướt. Đặc biệt, các chàng trai ở đây không dùng yên cương trong các cuộc thi đua ngựa hàng năm. Họ là những người dũng mãnh như đại bàng luôn luôn tung cánh. Hầu hết những người làm dịch vụ cho thuê ngựa chụp ảnh, ở khu du lịch Lang-Biang, đều là người xã Lát. Đôi khi nức lòng chiều theo lời yêu cầu của du khách, họ phi một mạch như bay trên đồng cỏ xanh mướt, lưng đồi thung.
Biểu tượng tình yêu.
Nếu thú vui phi ngựa trên đồng cỏ gắn với những chàng trai thì những sắc màu thổ cẩm lại là gương mặt của thiếu nữ K’ho nơi đây. Theo tục từ xưa theo chế độ mẫu hệ, các cô gái phải biết dệt vải và chăm chỉ làm ăn, chuẩn bị tiền của để cưới chồng. Do vậy các cô gái người Lạch khéo léo, tài hoa bên khung cửi cùng những sắc màu thổ cẩm, đầy chất thơ lãng mạn và kỳ ảo. Bởi họ còn là chủ của những cánh đồng hoa rực rỡ, cùng những trang trại cà phê quanh năm xanh tốt; nên đường thoi sợi chỉ đều ấm áp, dưới những ngón tay nhanh nhẹn, vẽ nên những nét cong như múa theo vũ điệu dân ca K’ho. Rộn ràng nhưng lại ẩn giấu những nét e lệ mơ màng của những giọt sương trên cánh hoa. Nước da ngăm ngăm, mái tóc xoăn và đôi mắt huyền chính là đặc trưng vẻ đẹp của những cô gái K’ho của xã Lát.
Nhưng có lẽ nói đến các cô gái, chàng trai ở đây là phải nói đến âm nhạc và những vũ điệu đầy mê hoặc, trong những ngày lễ hội. Họ đầy bản năng trong niềm say mê ca múa, cuồng nhiệt như mỗi khi phi ngựa trên thảo nguyên. Họ đắm đuối với những giai điệu ru, nhảy múa quanh ngọn lửa cùng vò rượu cần, ngát hương vị nếp nương. Chính vì thế buôn nào của xã cũng có đội văn nghệ. Vào hội là họ thi nhau ca múa. Du khách đến là họ mời chào bằng những lời ca. Tình cờ chúng tôi gặp được chị K’Rec, ngay tại nhà trong một khu vườn cà phê ở xã Lát. Chị có con gái là diễn viên múa của đội văn nghệ. Chị vui vẻ kể, con chim sơn ca nổi tiếng Bonneur Trinh của xứ sở sương mù Đà Lạt, chính là người con của xã Lát. Bonneur Trinh một thời thường xuyên hát trong những đêm lửa trại. Cách đây mươi lăm năm, già làng Plin cử Bonneur Trinh đi dự thi “Tiếng hát truyền hình TP. Hồ Chí Minh”. Cô đã đoạt giải Nhất bằng chính bài hát của người K’ho, do già làng Plin sáng tác. Sau đó, đội văn nghệ của xã còn có người đi dự thi chương trình “Sao mai điểm hẹn”. Riêng ca sĩ Krajan Sik, cũng là người con của làng đã từng đoạt HCV, trong cuộc thi “Dân ca toàn quốc” năm 2005. Giờ đây Krajan Sik còn là nhạc sĩ chuyên sáng tác bài hát cho bà con người K’ho quanh vùng.
Hơn nữa, trước đó già làng Plin còn là nghệ sĩ đơn ca của Đoàn Văn công Lâm Đồng. Đặc biệt già làng Plin có thời phải bán trâu của gia đình để mua nhạc cụ như kèn, khèn, tiêu, tù và, chiêng, trống... để thành lập đội văn nghệ đầu tiên mang tên “Những người bạn Lang-Biang”. Sau này ông còn có công soạn thảo cuốn sách “Luật tục K’ho của người Lạch”. Khi tâm sự, chị K’Rec cho biết, hát hay như ca sĩ Bouner Trinh thì người Lạch không thiếu. Chị còn nhấn mạnh công sức đào tạo của già làng Plin quả là hữu hiệu. Những nghệ sĩ đã được già làng đào tạo đều có trình độ biểu diễn khá chuyên nghiệp. Chính vì thế phong trào ca múa ở xã Lát phát triển như những mùa hoa cà phê nở rộ. Khắp các buôn làng đều lấy tiếng ca điệu múa để giao lưu học hỏi và nỗ lực tăng gia sản xuất. Những cánh đồng hoa ngày càng tươi thắm. Những trang trại cà phê mỗi lúc một bội thu. Và giờ đây, những thửa vườn dâu xanh tươi, rực rỡ muôn vàn trái chín như những đốm lửa trong cánh rừng thông cao vút, quanh chân núi Lang Biang huyền diệu.
Sau này ca sĩ Bonneur Trinh khi lập nghiệp ở TP. Hồ Chí Minh luôn nhớ về quê hương của mình. Ngày nào chị cũng hát những bài dân ca K’ho. Đó là nỗi niềm thương nhớ những người thân đã gắn bó bao năm qua. Chị tự hào nói, người Lạch ai cũng biết hát và biểu diễn. Đó là bản năng tự nhiên mà trời đất và núi rừng Lang-Biang ban cho. Riêng về điều này, chị K’Rec còn khẳng định, nếu so sánh tỷ lệ ca sĩ biểu diễn hiện có (300 người) so với hơn 5.000 dân trong xã, thì có lẽ đứng hàng đầu trong cả nước. Người ta còn gọi xã Lát là “Làng ca sĩ” quả không sai.
Trái tim “Cù Lần”
Theo lời chỉ dẫn của chị K’Rec, chúng tôi đi tắt sang thôn Suối Cạn, để xem những con Cù Lần. Đây là một bản cũ của người K’ho sống ven con suối lớn thuộc xã Lát. Nói là Suối Cạn nhưng khi mùa nước về thì con suối trở thành con sông nhỏ trôi hiền hòa quanh chân núi Lang-Biang. Nhưng đẹp nhất vẫn là đồng cỏ của thung lũng có con suối chảy qua. Những chuyến xe Jeep đưa du khách chạy quanh thôn trên vách núi và đi dọc Suối Cạn, bao giờ cũng là thú vui của các bạn trẻ, cùng những ai tò mò muốn xuyên rừng lội suối. Một khúc rẽ đột ngột lao xuống dòng nước, hay bỗng vọt lên một con dốc dựng đứng, người tài xế luôn làm du khách thích thú la hét với cảm giác bất ngờ, đôi khi pha chút kinh hoàng lo sợ.
Điều thú vị ở làng Cù Lần là câu chuyện cổ tích nói về sự hình thành của ngôi làng kỳ dị này. Đó là tình duyên của chàng Cù Lần với cô gái mình yêu. Nếu câu chuyện tình của Lang và Biang là bi kịch giữa hai tộc người, thì chuyện tình của chàng Cù Lần lại huyền ảo mơ mộng với lâu đài tình ái, được dựng lên để dành cho người yêu. Thảo nguyên mênh mông kia chính là nơi lâu đài đã từng mọc lên và hạnh phúc của chàng Cù Lần với cô gái đẹp tựa trăng sao vằng vặc đêm rằm. Vì thế chăng, đến nay người làng Cù Lần vẫn hát vang bài ca “Trái tim Cù Lần”. Lời hát chân thực như tấm lòng chàng trai bày tỏ: “Cho anh nói lời yêu. Như đứa nhà quê thật thà. Xin em hãy nhận đi. Xác thân mẹ nuôi khôn lớn. Xin em hãy nhận đi. Trái tim mộng mơ. Trái tim Cù Lần”. Đây là thôn làng duy nhất có bài hát riêng cho mình. Giai điệu ấm áp, bồi hồi với lời tỏ tình bộc trực, nhưng không kém phần bay bổng.
Nhưng thực ra, thôn Suối Cạn được dân K’ho gọi là làng Cù Lần còn bởi lẽ; thực tế nơi đây chính là cánh rừng nguyên sơ có những con Cù Lần sinh sống, với nét đặc trưng mà không nơi nào có được. Chúng tôi được nghe chị Rơ-ông K’Suyên ở làng kể, thoạt nhìn con Cù Lần tựa chú gấu trúc nhỏ, với bộ lông vàng sậm cùng đôi mắt long lanh và luôn luôn ngơ ngác nhìn mọi người đi qua. Đặc biệt các chú Cù Lần nhát và hay e thẹn. Nếu thấy ai nhìn trừng trừng, hay có động tác dứ dọa là nó lấy hai chân trước che đôi mắt đẹp của mình. Sau đó, nó co dúm thân hình như hành động tự vệ bản năng, nằm im thin thít. Thật hết sức dại dột, bởi khi ấy, ai cũng có thể bế nó lên và thậm chí bỏ vào túi xách mang về. Nói rồi chị K’Suyên cười hết sức thích thú. Lúc này hai cô bé Asa và K’Huyền bên quầy cà phê bất ngờ cùng hát cho chúng tôi nghe bài ca của làng rằng: “Xin đem cánh rừng hoa. Đem các đồi xanh tặng em. Dâng em lối nhỏ xinh. Uốn quanh hồ xanh suối vắng...”. Cứ thế, câu chuyện tình yêu chẳng bao giờ dứt ở mỗi mái nhà sàn và những chiếc cầu dây đung đưa quanh thung lũng tím ngát một mùa hoa sim.
Những thiếu nữ K’ ho rộn ràng bên lửa trại.
Bồi hồi với dáng mẹ ta xưa
Thật kỳ lạ, khi chúng tôi bước lên nhà Rông và được ngắm những bức tượng gỗ, do chính nghệ nhân của làng Cù Lần điêu khắc. Mỗi bức tượng là một câu chuyện kể của người K’ho. Những nét đẽo gọt gồ ghề, mộc mạc như chắt ra từ hồn cốt dân tộc đã bao đời dựng xây bản làng quanh chân núi. Họ đã phải chống chọi với những thiên tai và sự sống khắc nghiệt để tồn tại. Đó là hình ảnh của những người mẹ tràn đầy sinh lực cùng sức mạnh tiềm tàng bao đời nay. Chợt đôi mắt của cô bé K’Huyền đen nhánh hiện lên trong ánh mắt mẹ. Dọc con đường làng, chúng tôi thỉnh thoảng lại bắt gặp những cô gái đang ngồi chăm chú bên khung dệt. Họ ngước nhìn, chào mọi người bằng những nụ cười. Những nét hoa văn trên tấm thổ cẩm đẹp như đôi mắt của họ vậy. Đó là đôi mắt K’ho sâu thẳm và huyền diệu. Chính là đôi mắt mẹ ta xưa.
Chợt có tiếng xe nổ ào ào khi vượt qua con suối. Thật khó có cảm giác nào bay bổng như lúc này. Nhìn đoàn xe chồm lên, tôi ngỡ mình như những chàng trai người Lạch của xã Lát đang phi ngựa trên thảo nguyên. Họ đang bay lên đỉnh núi. Tôi cũng thấy thế. Như đang bay. Những chàng trai đang cười và nắm tay những cô gái K’ho có đôi môi hồng, đẹp như những đóa hoa, ngào ngạt hương thơm. Những làn nước bắn tung lên cao làm đàn chim cứ ríu ran hót và vỗ cánh bay rào rào làm lay động cả núi rừng bao la, xanh ngây ngất tới cổng trời... Đất - gió - nước của cao nguyên đất đỏ đã tạo dựng hình ảnh sống động, độc đáo của một bộ tộc chuyên phi ngựa và ca hát trên thảo nguyên bao la. Và, đó cũng là một nét văn hóa người Lạch, những thổ dân đầu tiên của Đà Lạt mơ mộng, quanh năm bốn mùa sương bay.