Hội họa Việt Nam đã có nhiều điều đáng để tự hào với sự hưng thịnh của dòng tranh sơn mài, sơn dầu, tranh lụa... cùng nhiều trường phái đương đại khác, nhưng nếu nhìn toàn cảnh, người trong giới vẫn thấy rất rõ một khoảng lặng - đó là mảng hội họa siêu thực. Trường phái nghệ thuật này đang bị chối bỏ hay lãng quên?
Trong quá khứ, chủ nghĩa siêu thực đã đạt đến tột đỉnh của thành công. Trong thời hiện đại, họa sĩ Paco Pomet là người đưa công việc sáng tác hội họa siêu thực trở thành một công việc hết sức “lạ lùng”. Có thể vì “lạ lùng” nên chủ nghĩa siêu thực trong hội họa có lúc bị người thưởng ngoạn “đánh đồng” với yếu tố “dị”. Không thể phủ nhận thực tế đã có lúc hội họa siêu thực nhận được ánh nhìn kỳ thị bởi nó khác thường. Trong lịch sử phát triển mỹ thuật, khái niệm siêu thực là vấn đề khiến nhiều thế hệ họa sĩ phải trăn trở, thậm chí đến nay, mối quan hệ của chủ nghĩa siêu thực với hội họa vẫn là một câu hỏi chưa được sáng tỏ, vấn đề khó khăn này đã được các nhà lịch sử mỹ thuật hé mở hơn khi chú ý ở khía cạnh hình tượng xảy ra trong các giấc mơ và coi đó là một hành vi đặc biệt của “phong cách” nghệ thuật hiện đại.
 Hội họa siêu thực không đơn thuần là việc bắt chước tự nhiên (Ảnh minh họa). |
Bởi các bậc đại tài trong lịch sử hội họa cũng chưa thể tìm ra một khái niệm đủ đầy và chính xác nhất về hội họa siêu thực nên những ai theo đuổi dòng tranh này đều sáng tác theo cách hiểu và cảm nhận của riêng họ. Còn đối với người thưởng ngoạn, tác phẩm hội họa nào có nội dung phi thực tế đều được hiểu là hội họa siêu thực, thậm chí giới họa sĩ Việt cũng chưa có ai (hoặc có nhưng chưa được biết đến) theo đuổi hội họa siêu thực. Vì vậy, thời gian gần đây, họ khá tò mò và thích thú với mảng nghệ thuật này, hầu hết những gì họ “thu lượm” được là hình ảnh về hội họa siêu thực từ khắp nơi trên thế giới được chia sẻ trên internet. Giới trẻ Việt gần đây rất hứng thú với trào lưu tranh vẽ y hệt đồ vật thật. Họ còn tò mò về kỹ thuật để tạo ra những bức tranh y như thật đó, rồi đặt ra loạt câu hỏi: Tại sao người họa sĩ có thể đánh lừa thị giác người xem bằng những hình ảnh khó phân biệt thật giả? Tiếp đó, hàng loạt video clip của họa sĩ Marcello Barenghi “bật mí” quá trình “copy” đồ vật thật sang tranh vẽ cũng được giới trẻ Việt hào hứng chia sẻ.
Thực chất, những quan niệm về hội họa siêu thực mà giới trẻ lượm lặt được qua các kênh chia sẻ chỉ là những mảnh ghép chưa đầy đủ. Sử dụng kỹ thuật “copy” y chang đồ vật thật chỉ là một phần rất nhỏ trong hội họa siêu thực. Nếu tìm hiểu kỹ về khái niệm siêu thực, người thưởng ngoạn sẽ thấy “choáng váng” về mức độ trừu tượng của nó.
Thoạt nhìn, siêu thực dường như có mục đích tương tự như hậu hiện đại, bởi với cảm giác về sự cao siêu, siêu thực khiến thế giới vô thức hiển thị trong thế giới của ý thức. Tuy nhiên, có hai khác biệt quan trọng: thế giới vô thức không phải là bất khả biểu thị, khi làm như vậy, siêu thực vẫn tuân theo các nguyên tắc của hội họa hiện đại, tức thị hiếu thẩm mỹ dựa trên khoái cảm và sự an ủi trong người thưởng ngoạn. Mặt khác, nếu như thẩm mỹ cổ điển đã bị “mất hút” trong hiện đại và hậu hiện đại, các ý tưởng và phương pháp của siêu thực vẫn có đất sống và tiếp tục sinh sôi trong hậu hiện đại, bởi siêu thực đã cho thấy sự ràng buộc giữa trật tự và hỗn độn: trật tự sinh ra hỗn độn và trật tự cũng sinh ra từ hỗn độn.
Để khái niệm “siêu thực” trở nên hài hòa hơn với đời sống nghệ thuật hiện đại, nhiều họa sĩ trẻ đã có những sáng tạo nhằm giúp người thưởng ngoạn đến gần hơn với hội họa siêu thực. Tranh siêu thực lấy cảm hứng từ ảnh cổ điển cũng là mảng nghệ thuật đáng chú ý.
Paco Pomet là một trong những họa sĩ đi đầu xu hướng này, kể từ giữa những năm 1990, họa sĩ trẻ sinh năm 1970, hiện sống và làm việc ở Granada (Tây Ban Nha), sau khi tốt nghiệp Đại học Granada, đã không ngừng tìm tòi và sáng tạo để có thể cho ra mắt những bức tranh siêu thực trên cả tuyệt vời. Hoàn thành khóa học tiếp theo ở Trường Mỹ thuật New York, Paco Pomet có cơ hội đưa tác phẩm của mình tiếp cận nhiều hơn với công chúng Mỹ và châu Âu. Thoạt nhìn, những bức tranh của Paco Pomet là bản sao hoàn hảo của các hình ảnh cổ điển, từ cảnh cuộc nội chiến Tây Ban Nha, từ các hình ảnh trong những bộ phim khoa học viễn tưởng và có đến 60 bức là hình ảnh văn phòng. Tuy nhiên, xem xét một cách kỹ lưỡng hơn, chúng ta sẽ thấy một điều gì đó “khác thường” ở mỗi bức tranh. Một vài chi tiết đã được thay đổi hay thêm thắt khiến mỗi bức tranh trở nên có hồn và đầy sức “cảm”.
Quay trở lại vấn đề hội họa siêu thực Việt Nam, câu hỏi được đặt ra là, phải chăng mảng siêu thực đang bị chối bỏ? Rất hiếm khi thấy những dấu hiệu siêu thực xuất hiện tại các cuộc triển lãm hội họa. Dường như giới họa sĩ “ngại” đụng chạm đến mảng nghệ thuật này, còn người thưởng ngoạn, vì không có sự định hướng nên mỗi người một quan niệm riêng về siêu thực, thậm chí còn “đánh đồng” tranh siêu thực với tranh truyền thần. Suy cho cùng, để chinh phục “đỉnh cao” này, hội họa Việt Nam sẽ phải phấn đấu nhiều.
Quang Hiếu