Nhận diện cơn đau
Đau dây thần kinh V là cảm giác đau một nửa mặt tại vùng chi phối của dây V. Cơn đau khởi phát đột ngột, thường gặp nhất là dạng giống điện giật, thỉnh thoảng dạng như nghiền và xé nhưng ít khi gặp dạng nóng bỏng. Cơn đau này thường ngắn, kéo dài vài giây nhưng có thể các cơn đau xuất hiện liên tiếp với nhau làm cho cơn đau kéo dài trong 1-2 phút. Cơn đau có thể tái đi tái lại hằng ngày không theo quy luật nhất định, tần suất của cơn đau quyết định độ nặng của bệnh. Ở bệnh nhân, cơn đau phát sinh không rõ nguyên nhân hoặc khi có kích thích như cạo mặt, rửa mặt, nhai, nói, nhăn mặt, chạm vào mặt, thậm chí khi gió thổi vào mặt… Cơn đau xuất hiện một bên mặt, luôn luôn khu trú theo phân bố của thần kinh V và thường gặp nhất là giới hạn một trong 3 nhánh. Tiêu chuẩn chẩn đoán đau dây thần kinh V theo Hiệp hội Đau đầu quốc tế là: các cơn đau mặt và trán kịch phát mà kéo dài vài giây và dưới 2 phút. Đau có ít nhất 4 trong các đặc điểm sau: Đau đột ngột, dữ dội, nhói, nông, như đâm hay nóng bỏng; Phân bố dọc theo một hay nhiều nhánh dây thần kinh tam thoa; Cường độ nặng; Được kích thích bởi các vùng cò súng hay bởi các hoạt động hằng ngày, chẳng hạn như ăn, nói, rửa mặt hay đánh răng; Giữa các cơn, bệnh nhân hoàn toàn không có triệu chứng. Không có thiếu sót thần kinh. Các cơn được lập lại ở mỗi bệnh nhân riêng biệt. Loại trừ các nguyên nhân đau mặt khác từ bệnh sử, khám thực thể và cận lâm sàng đặc biệt.
Do vậy, ngoài triệu chứng đau thì bệnh nhân không có dấu hiệu bất thường nào khác. Đây là yếu tố quan trọng giúp chẩn đoán bệnh. Đôi khi ấn các điểm xuất chiếu dây V thấy đau: điểm đau ở lỗ trên ổ mắt (xuất chiếu của dây mắt), điểm đau ở dưới ổ mắt (nơi nhánh dưới ổ mắt của dây hàm trên đi qua), điểm đau lỗ cằm (xuất chiếu dây hàm dưới). Tổn thương dây mắt có thể có giảm phản xạ giác mạc.
Ảnh hưởng tới vùng mặt miệng khi đau dây thần kinh V.
Nguyên nhân do đâu?
Trong hầu hết các trường hợp, người ta không thể gắn một nguyên nhân nào cho bệnh nhân đau dây thần kinh tam thoa, do đó, người ta cho đó là bệnh tiên phát hay bệnh không rõ nguyên nhân. Tuy nhiên, với triệu chứng đau dây thần kinh số V đặc hiệu đã được công nhận như là một nhiễm trùng do virut tại hạch Gasser hoặc các nhánh dây V ngoại biên. Ngoài vùng răng miệng thường nghĩ là có liên quan đến đau dây V, các khối u nằm ở vùng góc cầu - tiểu não và các vùng lân cận của góc cầu - tiểu não đôi khi cũng có liên quan đến đau dây thần kinh số V như: u màng não, u nang thượng bì, u tuyến yên, u ác tính di căn... có ảnh hưởng đến hạch Gasser hoặc 1 nhánh hay nhiều nhánh của dây V.
Ngoài ra, các nhà nghiên cứu cho rằng một số trường hợp đau dây V thứ phát do các nguyên nhân như: Do quá trình tăng sản của nền sọ chèn ép dây V (như ung thư vòm họng) vì các nhánh dây V đi qua các lỗ và các ống của xương mặt; Bệnh ở các cấu trúc do dây V phân bố như: áp-xe răng, sâu răng, viêm mống mắt, viêm xoang… Bệnh xơ cứng rải rác; Chấn thương nền sọ, gãy xương nền sọ; Rối loạn chuyển hóa: đái tháo đường, bệnh gút do lắng đọng acid uric vào ống xương (lỗ trên mắt, lỗ dưới mắt, lỗ cằm) nơi dây thần kinh V đi qua.
Chẩn đoán
Ngoài những biểu hiện lâm sàng với những cơn đau đặc trưng, các bác sĩ còn loại trừ các bệnh khác có biểu hiện tương tự như: Đau nhánh một dây V chẩn đoán phân biệt với: bệnh xoang mặt, thiên đầu thống và đau nửa đầu (Migraine); Đau nhánh hai dây V chẩn đoán phân biệt với: bệnh của răng hàm trên, tai, tuyến tai, xoang sàng; Đau nhánh ba dây V chẩn đoán phân biệt với: đau răng hàm dưới.
Bệnh nhân sẽ được kiểm tra bằng MRI sọ não. Mục tiêu chính của MRI là loại trừ các tổn thương trong não có thể gây ra cơn đau tương tự như u não, mảng xơ cứng… đặc biệt quan trọng đối với các trường hợp cơn đau không điển hình.
Một bệnh nhân bị đau dây V điển hình thì MRI không thấy bất thường cấu trúc nào trong não và một số trường hợp có thể thấy được hình ảnh mạch máu chèn vào dây thần kinh V bên bị đau.
Chữa trị thế nào?
Điều trị bệnh lý đau dây V hiện tại có 2 hướng:
Điều trị nội khoa: Giống như phần lớn các trường hợp đau có nguồn gốc thần kinh, đau thần kinh V sẽ không đáp ứng với giảm đau thông thường và đề kháng với morphin. Tuy nhiên, một số thuốc hướng thần kinh và tâm thần có hiệu quả khi dùng. Sử dụng thuốc với chủng loại và liều lượng thích hợp sẽ giúp làm giảm hay hết triệu chứng đau của người bệnh. Hầu hết tất cả các bệnh nhân đều có giai đoạn đầu đáp ứng với điều trị nội khoa dùng thuốc và đây cũng là một đặc điểm điển hình của bệnh lý này. Tuy nhiên, sau đó, khoảng 75% trường hợp sẽ không còn thấy giảm đau khi dùng thuốc và bắt buộc phải điều trị bằng các can thiệp ngoại khoa.
Điều trị ngoại khoa bằng các thủ thuật và phẫu thuật. Can thiệp phẫu thuật và thủ thuật được chỉ định cho những trường hợp điều trị bằng thuốc thất bại hay bệnh nhân có những tác dụng phụ nặng nề khi uống thuốc.
Phương pháp can thiệp có thể được áp dụng là: Nhiệt đông thần kinh V qua da; Tiêm glycerol trong bể thần kinh sinh ba; Phương pháp chèn ép hạch Gasser qua da bằng bóng; phẫu thuật giải ép vi mạch máu. Nhưng hiện nay phương pháp phẫu thuật giải ép vi mạch máu được áp dụng rộng rãi hơn cả, đem lại hiệu quả cao và ít biến chứng.