Hiện nay tình hình sốt rét đã giảm nhiều so với thời gian trước nhưng sốt rét ác tính với nguy cơ đe dọa tử vong vẫn là vấn đề cần được cảnh báo. Thường sốt rét ác tính thể não chiếm phần lớn các trường hợp sốt rét ác tính bao gồm thể não đơn thuần và thể não phối hợp với một hoặc nhiều hội chứng phủ tạng khác. Trong thực tế, cần lưu ý triệu chứng đầu tiên của sốt rét ác tính thể não để phát hiện sớm và điều trị kịp thời nhằm hạn chế tử vong.
Lưu ý triệu chứng đầu tiên của sốt rét ác tính thể não để phát hiện và xử trí sớm. (Ảnh minh họa)
Khu vực miền Trung - Tây Nguyên là trọng điểm sốt rét của cả nước, trong năm 2014 có 46 bệnh nhân sốt rét ác tính gây 3 trường hợp tử vong ở tỉnh Gia Lai, Kon Tum và Quảng Bình; 6 tháng đầu năm 2015 cũng ghi nhận 15 trường hợp sốt rét ác tính, mặc dù không có tử vong nhưng nguy cơ vẫn luôn rình rập chờ cơ hội. Trong sốt rét ác tính thể não, phải lưu ý triệu chứng đầu tiên để phát hiện với 2 kiểu khởi phát là khởi phát đột ngột và khởi phát từ từ; đây là cơ sở giúp chẩn đoán xác định sớm nhằm có biện pháp can thiệp phù hợp.
Kiểu khởi phát đột ngột
Bệnh nhân mắc sốt rét đang sinh hoạt đi, đứng, ngồi bỗng nhiên xỉu xuống, ngã vật ra, vật vã, giãy giụa, ú ớ, nói lảm nhảm; sau đó lờ đờ, mê man, bất tỉnh. Gọi không biết, có khi chỉ nhìn theo, mắt trợn ngược; một số trường hợp khi ngã xuống lại lên cơn co giật kiểu động kinh. Thậm chí có trường hợp đang nằm ngủ trên giường hoặc trên võng nhưng sáng ra thấy nằm hôn mê ở dưới đất sau một cơn co giật. Theo các nhà khoa học, kiểu khởi phát đột ngột trong sốt rét ác tính thể não thường gặp ở bệnh nhân sốt rét ác tính với tỷ lệ khoảng 20%, có khi chiếm tới 24-33%. Ở kiểu khởi phát đột ngột, triệu chứng đầu tiên dễ nhận biết; tuy nhiên trên thực tế cần phải loại trừ các trường hợp chấn động não do các nguyên nhân như: bệnh nhân bị ngã xuống đất với thương tổn xây xát, chảy máu ở đầu và bất tỉnh; bị tai biến mạch máu não, có cơn hôn mê hạ đường huyết thường gặp trong lao động nặng nhọc và ăn uống thiếu thốn, bị lên cơn động kinh...
Kiểu khởi phát từ từ
Bệnh nhân mắc sốt rét sau một vài cơn sốt kèm theo triệu chứng dự báo sốt rét ác tính hay còn gọi là hội chứng tiền ác tính thường xảy ra khoảng từ 1-2 ngày trước khi người bệnh chuyển sang sốt rét ác tính thể não kiểu khởi phát từ từ. Các nhà khoa học ghi nhận có 10 dấu hiệu dự báo sốt rét ác tính cần được lưu ý trên bệnh nhân gồm: có kiểu sốt liên tục, dao động theo hình W-M, sốt chồng cơn, sốt 2-3 cơn mỗi ngày, sốt kéo dài trên 24 giờ; đôi lúc có biểu hiện lú lẫn, mất định hướng thoáng qua; mất ngủ nặng từ 1-2 ngày, thức trắng đêm; đổ nhiều mồ hôi, mồ hôi vã thành giọt; li bì hoặc bị kích thích như xao xuyến, vật vã hoặc bần thần, chậm chạp; nhức đầu dữ dội, đầu đau như búa bổ; có lúc tiểu dầm, đi tiểu không tự chủ; nôn nhiều, nôn thốc tháo; đi tiêu chảy, phân lỏng tóe nước; mật độ ký sinh trùng sốt rét trên 40.000/mm3 máu.
Từ những triệu chứng dự báo sốt rét ác tính hay hội chứng tiền ác tính, bệnh nhân chuyển dần từ từ vào tình trạng hôn mê với những dấu hiệu khởi phát đầu tiên như: khờ khạo, ngớ ngẩn hay thờ ơ, lãnh đạm; nói luôn miệng, la hét vô cớ, nói lẫn liên tục; có hành động lú lẫn, vô lý; đi lại nhiều không có lý do, đi lang thang, đi lạc; bị hoảng hốt, sợ hãi, khóc lóc vô cớ vì hoang tưởng ám ảnh. Khi khám bệnh, gọi hỏi bệnh nhân chỉ mở mắt, quên tên tuổi, nơi ở; trả lời không chính xác, lẫn lộn, dùng từ không chuẩn, ú ớ, nói ngọng; không làm theo đúng mệnh lệnh; kích thích đau ở chân hoặc tay có phản ứng rụt lại.
Lời khuyên của thầy thuốc
Nhân viên y tế ở các cơ sở khám chữa bệnh, kể cả người nhà bệnh nhân khi phát hiện người bệnh sốt rét có các dấu hiệu bất thường, cần lưu ý triệu chứng đầu tiên của sốt rét ác tính thể não có thể xảy ra với kiểu khởi phát đột ngột hoặc khởi phát từ từ để có chẩn đoán xác định sớm nhằm xử trí, có biện pháp can thiệp điều trị kịp thời. Mọi sự chậm trễ rất dễ có nguy cơ dẫn bệnh nhân đến tử vong vì tình trạng nguy kịch của các biến chứng trầm trọng không khắc phục được. Hiện nay tình hình sốt rét kháng thuốc cũng đã làm ảnh hưởng đến kết quả và chất lượng điều trị, vì vậy vấn đề này càng cần phải được các cơ sở y tế quan tâm, lưu ý.
TTƯT.BS. NGUYỄN VÕ HINH
