hoái hóa khớp (bao gồm thoái hóa khớp và cột sống) trước đây người ta xem vấn đề này chỉ đơn thuần là căn bệnh của tuổi tác. Tuy nhiên nhiều nghiên cứu gần đây cho thấy có nhiều người dưới 40 tuổi cũng đã bị thoái hóa khớp. Như vậy, ngoài vấn đề tuổi tác còn có những vấn đề khác thúc đẩy, làm cho quá trình thoái hóa của các khớp xảy ra sớm hơn và nặng nề hơn. Các yếu tố thúc đẩy quan trọng là: chấn thương (trong lao động, sinh hoạt và thể thao), các bệnh lý tại khớp (các bệnh lý viêm khớp), rối loạn chuyển hóa, quá tải (do nghề nghiệp, do thói quen, do béo phì …), do bất thường về cấu trúc của hệ thống xương khớp hay những bất thường về di truyền (gen)….
Tổn thương thoái hóa khớp thường gặp ở những vị trí hoạt động và chịu lực nhiều nhất của cơ thể như cột sống (nhất là ở cột sống thắt lưng và cột sống cổ), khớp gối, khớp háng, khớp vai, khớp cổ chân, các khớp ở cổ tay, bàn tay...
Khớp gối bình thường (1) và khớp gối bị thoái hóa (2)
Tiến trình của thoái hóa khớp
Thoái hóa khớp là quá trình lão hóa của tổ chức sụn, xương dưới sụn và các tế bào, tổ chức ở khớp và quanh khớp, trong đó quan trọng nhất là thoái hóa tổ chức sụn khớp (hay đĩa đệm với cột sống). Đây được coi là tổn thương cơ bản của bệnh thoái hóa khớp. Chúng ta biết rằng, sụn khớp là thành phần rất quan trọng trong các khớp xương. Sụn bao phủ đầu xương như một chiếc đệm giảm shock, phân tán lực, vừa chống va đập, vừa bảo vệ đầu xương khi khớp chuyển động vừa làm giảm ma sát giúp các đầu xương trườn lên nhau dễ dàng. Trong bệnh thoái hóa khớp, lớp bề mặt sụn bị khô nứt, bị bào mòn, mất chức năng đàn hồi, không phân tán được lực, không giảm shock và không bảo vệ được đầu xương, làm cho các mặt khớp khi cử động cọ xát vào nhau gây đau và hạn chế vận động. Kết hợp với tác động của áp lực lên bề mặt sụn và những đợt viêm khớp, các khớp sẽ dần bị biến dạng, phì đại các đầu xương, hình thành các chồi xương ở mặt khớp và bờ xương, hẹp khe khớp…. làm sự cọ xát giữa hai mặt khớp ngày càng tăng lên, bệnh nhân càng bị đau và hạn chế vận động nhiều hơn, thậm chí không thể vận động được.
Triệu chứng của bệnh
Triệu chứng sớm nhất của bệnh là đau khi vận động. Mới đầu chỉ đau khi khớp hoạt động, nghỉ sẽ hết đau, sau đó có thể đau âm ỉ, liên tục cả khi nghỉ, đau trội hơn khi vận động. Nếu thoái hóa khớp gối, người bệnh đau nhiều khi đi lại, đứng lên ngồi xuống khó khăn, nhất là lúc lên xuống thang gác hoặc đang ngồi xổm đứng lên, có khi đau quá bị khụyu xuống đột ngột. Nếu thoái hóa cột sống thắt lưng, người bệnh bị đau âm ỉ ở vùng thắt lưng và thường đau trội lên về chiều sau một ngày làm việc phải đứng nhiều hay lao động nặng, lúc nằm nghỉ đau sẽ giảm. Khi đau, bệnh nhân làm các động tác cúi, nghiêng, ngửa hoặc xoay người rất khó khăn. Nếu thoái hóa khớp háng, người bệnh đau ở vùng bẹn, vùng trước trong đùi, có thể đau cả vùng mông lan xuống mặt sau đùi và dọc theo đường đi của thần kinh tọa.
Sau triệu chứng đau là tình trạng hạn chế vận động. Nếu bị thoái hóa khớp gối, các động tác gấp và duỗi thẳng chân bị hạn chế, đứng lên ngồi xuống khó khăn, có thể không ngồi được. Nếu bị thoái hóa khớp vai sẽ hạn chế các động tác đưa tay ra trước, ra sau, quay tay và không làm được một số động tác đơn giản như gãi lưng, chải đầu. Nếu bị thoái hóa khớp háng, người bệnh đi khập khiễng, dạng hay khép háng đều khó khăn, khó gập đùi vào bụng.
Vận động khớp thường thấy tiếng lạo xạo hoặc lục khục...
Kèm theo có thể thấy đầu xương bị phì đại (sưng), khớp bị lệch trục, cứng khớp, khó hoặc hạn chế các động tác gấp, duỗi khớp, các cơ vùng đùi bị teo, nhẽo…
Điều trị như thế nào?
Nếu có dấu hiệu đau và hạn chế vận động ở khớp, cần phải đi khám bệnh để các bác sĩ đánh giá tình trạng bệnh và cho các điều trị thích hợp.
Việc điều trị sẽ bao gồm:
Điều trị không dùng thuốc
Tăng cường các kiến thức về sức khỏe, đặc biệt sức khỏe xương khớp; vận động, tập luyện, làm việc vừa sức, tránh các vận động làm tăng áp lực lên sụn khớp. Nên tập dưới nước, đạp xe, tập yoga hoặc đi bộ đường bằng phẳng, tránh các động tác ngồi xổm, tránh lên xuống cầu thang nhiều lần…; ăn uống dinh dưỡng hợp lý, giảm các chất đường, bột, dầu, mỡ, tăng cường rau xanh, trái cây tươi, tăng cường vitamin và khoáng chất (đặc biệt là canxi); tránh dư cân, béo phì, tránh mang xách nặng; tránh các động tác, tư thế làm tăng áp lực cho sụn khớp và đĩa đệm (ngồi bó gối, quỳ gối, ngồi xổm, ngồi quá lâu một tư thế…), tránh té ngã, phát hiện và điều trị sớm các bệnh lý tại hệ thống xương khớp: viêm khớp, bệnh khớp do chuyển hóa, chấn thương…).
Điều trị bằng thuốc
Điều trị triệu chứng đau và viêm cho người bệnh bằng các thuốc giảm đau và các thuốc kháng viêm (phải do các thầy thuốc khám và chỉ định, người bệnh không tự ý hoặc nghe người khác mách bảo).
Làm chậm quá trình thoái hóa bằng các thuốc có thể cải thiện được tiến triển của bệnh, các thuốc này thường nhằm bổ sung cho cơ thể những chất cơ bản của sụn khớp và các thành phần khác của khớp như glucosamine sulfate, acid hyaluronic, collagen type II hoặc tác động vào các cytokin quan trọng như interleukin 1 để lập lại sự cân bằng trong tổng hợp và thoái giáng của sụn khớp. Tuy nhiên, các thuốc này đều cần được điều trị đủ liều, đủ thời gian theo chỉ định và hướng dẫn của các thầy thuốc .
Trong những trường hợp bệnh nặng, không đáp ứng với điều trị nội khoa, cần xem xét việc điều trị ngoại khoa kết hợp: Mổ nội soi để cắt xương, loại bỏ dị vật trong khớp, sửa lại trục khớp; mổ thay khớp nhân tạo khi khớp bị thoái hóa nặng, mất hoàn toàn chức năng. Cho đến nay, vì việc điều trị bằng thuốc vẫn chưa mang lại hiệu quả như mong đợi (do bệnh nhân không dùng thuốc chữa bệnh, dùng chưa đủ liều và thời gian, do điều trị trễ... nên số bệnh nhân phải phẫu thuật thay khớp (thay khớp gối và khớp háng) để phục hồi và duy trì khả năng vận động, đang có xu hướng gia tăng.
Phòng ngừa
Chúng ta đều biết, thoái hóa khớp là một bệnh lý gia tăng theo tuổi và có nhiều yếu tố thúc đẩy nên mức độ và diễn tiến bệnh sẽ khác nhau ở từng cá thể. Để đề phòng và hạn chế thoái hóa khớp, cần thực hiện các biện pháp phòng ngừa sau:
Duy trì chế độ dinh dưỡng hợp lý
Cung cấp đầy đủ dưỡng chất cần thiết cho cơ thể trong từng giai đoạn phát triển. Khi trưởng thành và lớn tuổi, giảm bớt chất bột, đường, dầu, mỡ... tăng cường vitamin và khoáng chất, ưu tiên sử dụng protein từ cá, không dùng quá nhiều thịt. Giữ cân nặng hợp lý, tránh quá cân/béo phì, điều chỉnh ngay khi có dấu hiệu quá cân...
Tập vận động thường xuyên và vừa sức
Luyện tập thể dục, thể thao vừa sức sẽ giúp cơ bắp khỏe mạnh, máu huyết lưu thông dễ dàng. Ðó là yếu tố giúp tăng cường dinh dưỡng cho lớp sụn khớp. Cơ bắp khỏe mạnh sẽ giúp giảm lực đè ép lên khớp xương và giảm khả năng té ngã trong sinh hoạt và lao động.
Giữ tư thế cơ thể luôn thẳng và cân bằng
Tư thế tốt sẽ giúp bảo vệ các khớp tránh sự đè ép không đều lên bề mặt của khớp. Ở tư thế thẳng sinh lý, diện tích tiếp xúc giữa hai mặt khớp sẽ đạt mức tối đa, vì thế lực đè ép sẽ tối thiểu. Hơn nữa, khi đó sẽ có sự cân bằng lực giữa các dây chằng và cơ bắp quanh khớp, giúp giảm bớt nhiều nhất lực đè ép lên hai mặt sụn khớp.
Sử dụng các khớp lớn trong mang vác nặng và tránh quá sức
Khi nâng hay xách đồ nặng, bạn cần chú ý sử dụng lực cơ của các khớp lớn như ở tay là khớp vai, khớp khuỷu; ở chân là khớp háng, khớp gối. Khéo léo sử dụng nguyên tắc đòn bẩy ở những khớp lớn để tránh làm tổn thương các khớp nhỏ như cổ tay, cổ chân, bàn tay, bàn chân. Khi mang xách vật nặng, nên tận dụng thêm sự hỗ trợ của dụng cụ hay của người khác, tránh quá sức gây tổn hại khớp.
Giữ nhịp sống thoải mái và thường xuyên thay đổi tư thế
Bạn nên sắp xếp công việc hợp lý, hài hòa giữa nghỉ ngơi và lao động. Nên nhớ rằng các cơ quan trong cơ thể đều cần có sự nghỉ ngơi để tái tạo lại năng lượng. Không nên lặp đi lặp lại một công việc hay tư thế làm việc kéo dài quá sức chịu đựng của cơ thể. Lực tác động không lớn nhưng nếu lặp đi lặp lại trong thời gian quá dài sẽ làm tổn thương khớp.
Điều trị tích cực các bệnh lý xương khớp mắc phải trong quá trình sống vì tất cả các bệnh lý này đều là các yếu tố thúc đẩy làm cho quá trình thoái hóa của khớp xảy ra sớm hơn và nặng nề hơn.