Hàng năm, các hội nghề nghiệp đều có giải thưởng cho các tác phẩm hay của văn nghệ sĩ sáng tác và gần đây là Giải thưởng Hồ Chí Minh, Giải thưởng Nhà nước được trao tặng cho những tác phẩm xuất sắc nhưng mấy ai biết đằng sau những tác phẩm đó là gì, viết ở đâu, hình thành ra sao... Một trong những yếu tố quan trọng nằm phía sau tác phẩm là các nhà sáng tác trên cả nước!
Đối với văn nghệ sĩ (VNS), sáng tác là một nhu cầu chia sẻ những suy nghĩ và cảm xúc với cộng đồng bằng khả năng thể hiện qua loại hình nghệ thuật mà họ có. Tất nhiên, cạnh đó nhuận bút phải có để ngồi mà sáng tác. Nói vậy để thấy dù có trại sáng tác hay không, tác phẩm có “bán” được không thì khi có cảm hứng, người ta vẫn sáng tác.
Trại sáng tác ở ta không phải là độc nhất vô nhị mà hầu như nước nào cũng có, đó là nơi để VNS ngồi sáng tác. Khác nhau là ăn, nghỉ, viết tại đó thì ai... cấp kinh phí. Có nước thì tiền túi bỏ ra vì tác phẩm “bán” được có thể đủ sống vài năm, vài chục năm. Có nơi thì quỹ của hiệp hội nghề nghiệp bỏ ra, không phải tiền ngân sách. Còn ở ta thì lấy từ ngân sách vì nhuận bút nếu tác phẩm được sử dụng rất “hẻo”. Hơn nữa, đây là mong muốn của dân, của Nhà nước muốn dân tộc có tác phẩm xuất sắc thì phải đầu tư như đầu tư các công trình phục vụ dân sinh vậy.
Đã có rất nhiều tác phẩm được Giải thưởng Nhà nước về VHNT và các giải thưởng hàng năm của các hội nghề nghiệp đều được “sinh nở” tại các nhà sáng tác (ảnh minh họa).
Vẫn biết công việc sáng tác có thể thực hiện ở bất cứ đâu, lúc nào nếu cảm hứng sáng tạo xuất hiện trong các văn nghệ sĩ. Thế nhưng cảm hứng ấy cũng rất dễ bị tiêu mòn giữa những bộn bề chồng chéo đang vây quanh họ. Một ý tưởng hay, một đề cương hấp dẫn mới hình thành nhiều khi bị băm nát bởi những lý do lãng xẹt như vợ alo kêu đi đón con, mẹ vợ nhờ đưa về quê, bạn bè rủ gặp mặt mà không đến không được. Chưa kể VNS còn đang công tác tại các cơ quan khi đang mải nghĩ về tác phẩm mà vẫn bị hút vào những cuộc họp, những sự vụ phải giải quyết hàng ngày thì cũng dễ làm cảm hứng bị nguội rồi... tiêu luôn.
Chưa nói đến những tác dụng lớn lao, ý nghĩa này nọ của hệ thống nhà sáng tác trên cả nước, chỉ 1 tờ giấy triệu tập tới trại sáng tác sau khi các tác giả có ý tưởng, đề cương được xét duyệt cũng là một “cứu cánh” để thoát khỏi những bộn bề thường nhật mà lo thai nghén, sinh nở ra tác phẩm. Cơ quan, vợ con biết ông vào “trại” là không có yêu cầu, bàn hỏi chuyện này chuyện kia. Bạn bè biết ông ra khỏi nhà là không có alo kêu đến chỗ này chỗ nọ. 15 ngày ở trại là 15 ngày ăn ở miễn phí, tạm quên đi công việc cơ quan, công việc gia đình mà tập trung vào viết, tập trung vào chuyện “sinh nở” đứa con tinh thần!
Thực tế, VNS có ý tưởng, có cảm hứng sáng tạo nhưng phải có điều kiện để “đẻ” ra đứa con tinh thần. Phụ nữ có bầu muốn con khỏe mạnh còn phải nào là khám thai định kỳ, vào nhà hộ sinh hay khoa sản chứ không đẻ ở nhà, lấy cái liềm cắt rốn như ở quê ta ngày xưa được. VNS “thai nghén” tác phẩm cũng tương tự dù mọi so sánh đều có thể khập khiễng.
Chuyện “vượt cạn” của các bà các chị chỉ có một mình chứ VNS “vượt cạn” tại tư gia nhiều khi cũng “bí”! Và thế là 15 ngày ở “trại” với khoảng 15 đồng nghiệp ngồi ăn cùng, nghe cùng, trao đổi góp ý cùng cũng có thể tháo gỡ những bế tắc kiểu như “cờ ngoài bài trong” để có những tác phẩm có chất lượng.
Trung tâm Hỗ trợ sáng tác văn học nghệ thuật thuộc Bộ Văn hóa, Thể thao và Du lịch hàng năm thường tổ chức 60 - 80 trại sáng tác cho các loại hình nghệ thuật: văn học, sân khấu, điện ảnh, âm nhạc, nhiếp ảnh, múa, văn học dân gian, văn học miền núi, kiến trúc; quy tụ 1.000 - 1.200 văn nghệ sĩ trên cả nước, chưa kể các tác giả sáng tác chuyên sâu, mỗi đợt khoảng 2 - 3 tháng. Sau mỗi trại sáng tác, đã có hàng chục tác phẩm văn học nghệ thuật ra đời, nhiều tác phẩm có giá trị lớn đã được xuất bản phổ biến, được giải thưởng của hội chuyên ngành, góp phần phục vụ bạn đọc cả nước, bồi dưỡng tâm hồn, nhân cách con người Việt Nam thời kỳ đổi mới và hội nhập.
Để phục vụ 1.000-1.200 VNS hàng năm, đội ngũ phục vụ tại 6 nhà sáng tác trên cả nước như những con ong chăm chỉ và đầy sức... chịu đựng. VNS vốn đầy cá tính, chiều được “các bác” quả là một kỳ công. Riêng chuyện bữa ăn thôi cũng đầy vất vả. Có người dậy từ 5 giờ sáng, thể dục xong rồi... ngủ tiếp. Bữa sáng từ 7h đến 8h nhưng 9h có bác mới xuống do viết đêm hay thể dục xong ngủ thêm. Vẫn chiều! Bữa tối 17h30 đến 18h30 nhưng có bác đang cảm hứng sáng tạo, 20h mới lò dò xuống nhà ăn. Vẫn chiều! Đổi lấy sự chiều chuộng này là chị em về nhà muộn nhưng cấm có thấy ai kêu ca.
VNS đi trại sáng tác thường là người có tuổi. Nhiều bác trong hành trang đến trại ngoài bản thảo, laptop còn là cả bọc thuốc tân dược to tướng đem theo. Sau bữa ăn, trò chuyện chút bên cạnh bàn thảo về tác phẩm đang viết còn là những thông tin về thuốc chữa bệnh cứ như là đang hội thảo về y học. Lại có bác nửa đêm thấy tức ngực, khó thở thế là bảo vệ gọi điện thoại rối rít, nhân viên phục vụ túc trực quanh đầy lo âu. Lãnh đạo Trung tâm Hỗ trợ sáng tác đề nghị các hội nghề nghiệp, các hội văn học nghệ thuật địa phương chỉ nên cử VNS dưới 70 tuổi tham gia trại nhưng đề nghị vậy thôi còn thực hiện hay không lại là chuyện khác với lý do “gừng càng già càng cay”, “sáng tác không phụ thuộc tuổi tác”!
Có ý kiến cho rằng, đầu tư cho sáng tác cần hiệu quả và tránh lãng phí. Hoàn toàn đúng! Nhưng thế nào là “hiệu quả” và “lãng phí”? Nhà sáng tác lo chăm sóc VNS sáng tác. Hội nghề nghiệp lo chọn đề cương hay tác phẩm khả thi để mời đến trại hoàn thiện. Còn nơi sử dụng tác phẩm lại chọn cái họ cần, cho nên có những tác phẩm hay nhưng “không hợp” thì cứ chờ đấy!
Tất nhiên 15 tác phẩm trong trại sáng tác không phải cái nào cũng tuyệt chiêu cả mà thậm chí có cái còn dở ẹc! Nhưng từ nhận thức, ý tưởng đến kết quả thực hiện là cả một khoảng cách. Ai dám bảo chắc chắn đề cương này, ý tưởng kia sẽ thành tác phẩm xuất sắc? Một lớp ở đại học 4-5 chục sinh viên ra trường có được 2-3 em thật sự xuất sắc đã là mừng, huống là chuyện sáng tác với 15 tác giả trong 15 ngày mỗi đợt có được vài ba tác phẩm được sử dụng, được giải thưởng cũng là quá mừng!
Lại tất nhiên, không phải không có VNS tới trại sáng tác là để an dưỡng và nghỉ mát nhưng số này ít lắm. VNS giàu lòng tự trọng và khi gặp các đồng nghiệp tại trại, cái mục đích an dưỡng phơi ra ngay, lạc lõng ngay, mặt mũi nào nhìn bạn bè đồng nghiệp.
Để không có điều bất cập vừa rồi thì các hội nghề nghiệp phải lấy mục đích là chọn tác phẩm chứ không phải là chọn người để mời tới trại sáng tác. Chọn được lại cần phải có tâm và khả năng thẩm định đề cương tác phẩm, tránh nể nang.
Công bằng mà nói, rất nhiều tác phẩm được Giải thưởng Nhà nước về văn học nghệ thuật và các giải thưởng hàng năm của các hội nghề nghiệp đều được “sinh nở” tại các nhà sáng tác.