Tuy nhiên, giới phân tích thận trọng cảnh báo để xây dựng Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông cần sự thực chất, tính ràng buộc pháp lý, trách nhiệm và thiện ý của tất cả các bên liên quan, đặc biệt là Trung Quốc.
Trước hết, phải khẳng định rằng việc thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC) sẽ là bước khởi đầu cho tiến trình đàm phán thực chất có hiệu lực và ràng buộc về pháp lý, góp phần duy trì hòa bình và ổn định ở khu vực.
Tuy nhiên, giới phân tích cho rằng đây mới chỉ là cái khung của COC, chưa phải bản quy tắc ứng xử chính thức có tính ràng buộc về mặt pháp lý. Thêm nữa, để văn bản chính thức có hiệu lực cần tới nhiều năm đàm phán sắp tới và sự nỗ lực, trách nhiệm từ tất cả các bên, đặc biệt từ Trung Quốc.
Một đảo nhân tạo Trung Quốc chiếm đóng trái phép và quân sự hóa trên biển Đông.
Một câu hỏi được dư luận quan tâm: Vì sao đàm phán COC lại cần tới những yếu tố này, đặc biệt là thiện ý từ Trung Quốc?
Thực tế cho thấy, chính những hành vi quân sự hóa biển Đông đang làm cản trở tiến trình khởi động đàm phán COC. Việc thảo luận về dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông diễn ra trong thời điểm Trung Quốc đang tích cực hoàn thiện hệ thống cơ sở hạ tầng các đảo nhân tạo mà nước này xây dựng trái phép ở biển Đông. Theo các nguồn tin, nước này đã xây dựng 7 hòn đảo nhân tạo và có thể sẽ triển khai thêm máy bay chiến đấu cũng như trang bị hệ thống phòng thủ ở đây. Trả lời báo chí quốc tế mới đây, Tổng Thư ký ASEAN Lê Lương Minh cho biết, ASEAN vẫn quan ngại sâu sắc về những diễn biến gần đây và đang diễn ra ở khu vực biển Đông, trong đó có việc cải tạo đất và gia tăng các hoạt động trong khu vực vốn làm xói mòn lòng tin giữa các bên, làm gia tăng căng thẳng và có thể hủy hoại hòa bình, an ninh và ổn định trong khu vực.
Với những gì đang diễn ra, rõ ràng, cả ASEAN và Trung Quốc cần nhiều nỗ lực hơn nữa mới có thể tiến tới đàm phán về Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC).
Ở một góc nhìn khác, nếu như Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC) được cho sẽ góp phần vào quản lý các xung đột trên biển Đông thì giới phân tích thận trọng cho rằng: nếu chỉ có một văn kiện đơn lẻ là Bộ Quy tắc ứng xử COC khó có thể đảm nhiệm chức năng này. Bởi COC không phải là một văn bản pháp lý cho phép quản lý các tuyên bố chủ quyền của các bên tại biển Đông cũng như các tranh chấp về quyền tài phán. Trên phương diện pháp lý, COC không thể xử lý các tranh chấp trên biển như Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển năm 1982 (UNCLOS) mà chỉ mang tính định hướng với mục đích đóng góp vào duy trì hòa bình ổn định và định hướng trong quản lý thái độ và cách hành xử của các nước trên biển Đông.
Việc thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC) là một bước tiến tích cực. Tuy nhiên, các bên còn có rất nhiều việc phải làm để hoàn tất một Bộ Quy tắc ứng xử như kỳ vọng. Thứ nhất là ý chí chính trị. Các bên, đặc biệt là Trung Quốc, có muốn “bước tiếp” hay không? Và nếu “bước tiếp”, các bên phải tự quản lý hành động của mình ra sao? Thứ hai, để Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC) có hiệu lực, trong quá trình đàm phán, phạm vi hiệu lực của văn bản này phải được tính đến toàn bộ khu vực biển Đông chứ không thể chỉ tính tới một khu vực riêng lẻ nào trong đó. Thứ ba, nếu COC có tính ràng buộc pháp lý, liệu khi phát sinh tranh chấp, những tranh chấp này sẽ được giải quyết thông qua các cơ chế pháp lý nào? Đây là những yếu tố mà ASEAN và Trung Quốc cần tính đến khi khởi động đàm phán trong thời gian tới.
Phát biểu bên lề hội nghị Ngoại trưởng ASEAN và các hội nghị liên quan vừa diễn ra, trưởng đoàn Việt Nam - Phó Thủ tướng, Bộ trưởng Phạm Bình Minh nhấn mạnh cần giải quyết hòa bình các tranh chấp, phù hợp với luật pháp quốc tế, trong đó có Công ước Liên hợp quốc về Luật Biển (UNCLOS) 1982, tôn trọng đầy đủ các tiến trình pháp lý và ngoại giao; các nước cần tiếp tục ủng hộ các nỗ lực xây dựng lòng tin, ngăn ngừa xung đột. Phó Thủ tướng Phạm Bình Minh cũng khẳng định: Việc xây dựng cách tiếp cận phù hợp, thoả đáng về biển Đông, một mặt là đóng góp thiết thực của ASEAN đối với hòa bình, ổn định lâu dài cho khu vực; mặt khác chính là thước đo năng lực, hiệu quả của ASEAN và vai trò trung tâm của ASEAN trong việc giải quyết các vấn đề khu vực và quốc tế.
Dẫu còn nhiều thách thức đặt ra, song không thể phủ nhận việc ASEAN-Trung Quốc nhất trí thông qua dự thảo khung Bộ Quy tắc ứng xử trên biển Đông (COC) hôm 6/8 là một sự khởi đầu tích cực cho tiến trình thương lượng COC thực chất và hiệu quả sau này. Dư luận hy vọng, thông qua các nỗ lực song phương, ASEAN và Trung Quốc sẽ sớm nhất trí về một giải pháp chung nhằm duy trì hòa bình, ổn định trên biển Đông nói riêng và khu vực nói chung.